Enki, su , zanaat, zeka ve yaratılış tanrısıydı . Genellikle insanlığa karşı iyilikseverdi ve birçok mitte haksızlığa uğrayanlara şefkat göstererek diğer tanrıların onaylamamasını göze alan biri olarak tasvir edilmiştir. Babil mitolojisinde ayrıca MÖ ikinci binyılda tanrıların kralı rolünü üstlenen genç fırtına tanrısı Marduk’un babasıydı. Daha sonraki Mezopotamya dininde Enki/Ea, Anu (derin cennet), Enlil (gökyüzü ve yeryüzü) ve kendisinden (sular) oluşan birincil tanrı üçlüsünün bir parçası oldu .
Bazı bilginler, Ea’nın ve babası Anu’nun, Kenanlı El ve İbrani Yahweh gibi daha sonraki batılı Sami tanrılarıyla bir dereceye kadar ilişkilendirilebileceğine inanmaktadır . Ata İbrahim , başlangıçta Enki’nin ibadetinin merkezine yakın bir bölgeden gelmişti ve Tanrı anlayışının bir kısmını Enki, Anu ve Enlil gibi tanrılara atfedilen niteliklerden türetmiş olabilir.
Kökenler ve nitelikler
Enki genellikle “Dünyanın Efendisi” olarak çevrilir. Sümerce, en “efendi”ye eşdeğer bir unvandı. Ayrıca baş rahibe verilen unvandı. Ki “dünya” anlamına gelir, ancak bu isimdeki kelimenin başka bir kökeni olduğuna dair teoriler vardır. Daha sonraki isim ‘ Ea , Hurri veya Sami kökenlidir.
Sümerce, “EA” “su evi” anlamına gelir ve bunun başlangıçta Eridu’daki Enki tapınağının adı olduğu öne sürülmüştür.
Enki, kız kardeşi Ereshkigal ile birlikte , Anu’nun ayrılmış kız kardeşi-sevgilisi Ki (toprak) için döktüğü gözyaşları, kadim deniz tanrıçası Nammu’nun tuzlu sularıyla karşılaştığında doğdu. Enki, Me adı verilen kutsal güçlerin, uygar yaşamın armağanlarının koruyucusuydu . Enki’nin ana tapınağı é-engur-a , “derin suların efendisinin evi” olarak adlandırılıyordu . O zamanlar Basra Körfezi’nden çok uzak olmayan Fırat vadisinin sulak alanlarında bulunan Eridu’da bulunuyordu.
Enki aynı zamanda dünyanın usta şekillendiricisi ve bilgeliğin ve tüm büyünün tanrısıydı . Kız kardeşi Ereshkigal’in cennetten kaçırılması üzerine onu kurtarmak için sazdan bir teknede su üzerinde seyahat etmenin bir yolunu bulan oydu.
Sümer ilahisinin etkileyici bir bölümünde, Enki boş nehir yataklarında durur ve onları “suyuyla” doldurur. Bu, Enki’nin Ninhursag (Dünya tanrıçası) ile olan bereketli kutsal evliliğine bir gönderme olabilir .
Enki/Ea bazen bir balık derisiyle kaplı bir adam olarak tasvir edilmiştir ve bu temsil, onun suların tanrısı olarak orijinal karakterine kesin olarak işaret eder. Tapınağı ayrıca, Esaggila (yüce kutsal ev) olarak adlandırılan Ninhursag’ın tapınağıyla da ilişkilendirilmiştir; bu isim, Babil’deki Marduk tapınağıyla paylaşılmıştır ve sahnelenmiş bir kule veya ziggurat anlamına gelir. Ayrıca, suyun kutsal bir unsur olarak önemli bir rol oynadığı törensel ayinleri içeren büyülerin, onun ibadetinin bir özelliğini oluşturduğu da bilinmektedir.
Enki, yer altındaki tatlı su okyanusu olan Apsu’nun (“uçurum”) efendisi oldu . Daha sonraki Babil mitinde Enuma Elish Apsu ve tuzlu su eşi Tiamat (muhtemelen Sümer Nammu’nun Babil versiyonu) diğer tanrıları üretmek için “sularını karıştırırlar”. Apsu huzurunun genç tanrılar tarafından bozulduğunu görür ve onları yok etmeye koyulur.
Burada Enki, Apsu’nun torunudur ve genç tanrılar tarafından Apsu’ya ölüm benzeri bir büyü yapmak, onu “derin bir uykuya sokmak” ve onu derin yeraltına hapsetmek için seçilir. Enki daha sonra evini “Apsu’nun derinliklerine” kurar. Böylece Enki, Apsu’nun konumunu gasp eder ve dölleme güçleri de dahil olmak üzere önceki işlevlerini üstlenir. Enki ayrıca , Tiamat’ı yenen ve kader tabletlerini onun uşağı Kingu’dan alan fırtına tanrısı olan tanrıların gelecekteki kralı Marduk’un da babasıdır.
Enki, yaşam ve yenilenme tanrısı olarak kabul edilirdi. Genellikle omuzlarından çıkan iki su akıntısıyla tasvir edilirdi, biri Dicle, diğeri Fırat . Yanında, doğanın erkek ve dişi yönlerini simgeleyen ağaçlar vardı, her biri “Yaşam Özü”nün erkek ve dişi yönlerini taşıyordu, tanrıların simyacısı olan Enki, yeryüzünde yaşayacak birkaç varlık yaratmak için ustalıkla karıştırırdı.
Ea’nın eşi başlangıçta onunla tamamen eşitti, ancak daha ataerkil Asur ve Yeni Babil dönemlerinde yalnızca efendisiyle birlikte rol oynar. Ancak genel olarak Enki, cinsiyetler arasındaki ilişkilerin daha fazla cinsiyet eşitliği durumuyla karakterize edildiği ataerkil öncesi zamanların bir yansıması gibi görünüyor. Karakterinde, mümkünse kaçınmaya çalıştığı çatışmadan ziyade ikna etmeyi tercih ediyor. Modern terimlerle ifade etmek gerekirse, bir savaşçı değil, bir aşık ve büyücüdür.
Zeki olmasına rağmen, Enki’nin karakteri basit bir düzenbaz tanrı değildir. İlahi kuralları esnetmekten de geri kalmaz, ancak düpedüz bir hilekar da değildir. Enki, bir tanrıya, bir tanrıçaya veya bir insana yardım etmesi gerektiğinde büyüsünü başkalarının iyiliği için kullanır. Erkeksi bir bakıcı olarak kendi özüne sadık kalır. Dünyaya çatışma ve ölüm getirenleri silahsızlandıran bir sorun çözücüdür. Şefkati ve mizah anlayışıyla sert üvey kardeşi Enlil’in öfkesini kıran ve silahsızlandıran arabulucudur .
Enki’nin sembolleri arasında bir keçi ve bir balık vardı . Bunlar daha sonra tek bir canavara, Oğlak keçisine dönüştü ve bu da burçların işaretlerinden biri oldu. Sümer astronomisinde, hızla değişme yeteneği ve Güneş’e yakınlığıyla bilinen Merkür gezegenini temsil ediyordu .
Mitoloji
Hayat veren ama şehvetli
Su tanrısı olarak Enki’nin biraya karşı bir tutkusu vardı ve gübreleme güçleriyle bir dizi ensest ilişkisi oldu. Enki ve Ninhursag destanında , kendisi ve eşi Ninhursag’ın Ninsar (Yeşillik Hanımı) adında bir kızı vardı. Ninhursag onu terk ettiğinde, Ninsar ile ilişkiye girdi ve Ninkurra’yı (Çayır Hanımı) doğurdu. Daha sonra Ninkurra ile ilişkiye girdi ve Uttu’yu (Dokumacı veya Örümcek) doğurdu. Daha sonra Enki, Uttu’yu baştan çıkarmaya çalıştı. Eşinin ahlaksız yapısından rahatsız olan Ninhursag’a danıştı ve ona nehir kıyılarından uzak durmasını ve böylece onun ilerlemelerinden kurtulmasını tavsiye etti.
Bu hikayenin başka bir versiyonunda, baştan çıkarma başarılı olur. Ninhursag daha sonra Enki’nin tohumunu Uttu’nun rahminden alır ve yedi bitkinin hızla filizlendiği toprağa eker. Enki bitkileri bulur ve hemen meyvelerini yemeye başlar. Böylece kendi bereketli özünü tüketerek hamile kalır, çenesinde, dişlerinde, ağzında, boğazında, uzuvlarında ve kaburgalarında şişlikler oluşur.
Tanrılar ne yapacaklarını bilemezler çünkü Enki’nin doğum yapabileceği bir rahmi yoktur. Ninhursag artık yumuşar ve Enki’nin “suyunu” kendi bedenine alır. Vücudun her bir bölümünü iyileştiren tanrıları doğurur. Sonuncusu Ninti’dir (Sümerce = Leydi Kaburga). Ninti’ye “tüm canlıların annesi” unvanı verilir. Bu aynı zamanda daha sonraki Hurri tanrıçası Kheba’ya ve Adem’in kaburgasından yapıldığı varsayılan İncil’deki Havva’ya verilen bir unvandı.
Dilleri karıştıran
Sümer destanı Enmerkar ve Aratta Efendisi’nde , Enki’nin dünyadaki dillerin çokluğunun kaynağı olduğunu belirten efsanevi bir girişle bir büyü telaffuz edilir: Bir zamanlar yılan yoktu, akrep yoktu,Sırtlan yoktu, aslan yoktu, vahşi köpek yoktu, kurt yoktu,Korku yoktu, terör yoktu.
İnsanın rakibi yoktu…Bütün kâinat, insanlar hep bir ağızdan Enlil’e tek bir dille [konuştular].(O zaman) bolluk efendisi Enki’nin emirleri güvenilirdir,Toprağı anlayan bilgeliğin efendisi, tanrıların lideri, bilgelikle donatılmış,Eridu efendisi onların ağızlarındaki sözü değiştirdi, [içine] çekişme [getirdi],(O zamana kadar) bir olan insan diline.
İnsanlığın kurtarıcısı
Yine de Enki, tanrıların onları öldürmek için tasarladığı Tufandan insanlığı kurtarmak için Enlil ve diğer tanrıların öfkesini göze aldı . Atrahasis Efsanesi’nde —daha sonra Gılgamış Destanı’nın bir bölümüne uyarlandı— Enlil, aşırı nüfusu ve bunun sonucunda oluşan çiftleşme sesleri kulağına hoş gelmeyen insanlığı ortadan kaldırmaya koyulur.
İnsanlığı yok etmek için ardı ardına kuraklık, kıtlık ve veba gönderir. Ancak Enki, Atrahasis’e sulama, ambarlar ve tıp sırlarını öğreterek üvey kardeşinin planlarını engeller. Öfkelenen Enlil, tanrılardan oluşan bir konsey toplar ve onları insanlığa onları tamamen yok etmeyi planladığını söylememeye söz vermeye ikna eder. Enki, Atrahasis’e doğrudan söylemez, ancak Enlil’in planından Atrahasis’in saz kulübesinin duvarlarına bahseder ve tabii ki adam da bunu duyar. Böylece Atrahasis’i (Gılgamış Destanı’ndaki Utnapiştim) gizlice kurtarır; ya ona ailesi ve hayvanları için bir tekne yapmasını söyler ya da onu sihirli bir gemiyle göklere çıkarır.
Enlil, iradesinin bir kez daha engellenmesinden öfkelenir ve suçlu olarak Enki gösterilir. Enki, Enlil’in suçsuz Atrahasis’i arkadaşlarının günahları için cezalandırmasının adil olmadığını savunur ve tanrıların doğum kontrolü uygulamaları ve doğal dünyayla uyum içinde yaşamaları halinde insanlığı ortadan kaldırmayacaklarına dair bir söz alır.
Enki ve İnanna
İnanna ( İştar ) ile olan bağlantılarında Enki, ataerkil olmayan tavrının diğer yönlerini gösterir . İnanna’nın iniş mitinde Enki, diğer tanrıların göstermediği yerde şefkatini tekrar gösterir. İnanna, kocası Gugalana’nın (Gu=Boğa, Gal=Büyük, Ana=Cennet) kahramanlar Gılgamış ve Enkidu tarafından öldürülmesinin yasını tutan yaslı kız kardeşi Ereşkigal’i teselli etmek için yeraltı dünyasına bir yolculuğa çıkar .
Üç gün içinde geri dönmezse, hizmetkarı Ninshubur’a (Nin=Hanım, Shubur=Akşam) babası Anu , Enlil veya Enki’den yardım almasını söyler. Geri dönmeyince, Ninshubur Anu’ya yaklaşır ve kızının güçlü olduğunu ve kendi kendine bakabileceğini anladığını söyler. Enlil, Ninshubur’a kozmosu yönetmekle çok meşgul olduğunu söyler. Ancak, Enki hemen endişesini dile getirir ve genç tanrıçayı kurtarmak için iblisleri Galaturra veya Kurgarra’yı gönderir.
Enki ve İnanna miti İnanna’nın Uruk şehrinden Eridu’ya Enki’yi ziyaret etmek için yaptığı yolculuğun hikayesini anlatır ve burada Enki tarafından bir ziyafette ağırlanır. Enki ona bira verir ve onu baştan çıkarmaya çalışır, ancak genç tanrıça erdemini korurken Enki sarhoş olmaya devam eder. Cömertçe ona tüm Me hediyelerini verir .
Ertesi sabah, akşamdan kalma bir halde, hizmetkarı Isimud’dan Me’sini ister , ancak bunları İnanna’ya verdiğini öğrenir. Enki hediyelerini geri almak için iblislerini gönderir. Ancak İnanna takipçilerinden kaçar ve güvenli bir şekilde Uruk’a geri döner. Enki alt edildiğini anlar ve Uruk ile kalıcı bir barış antlaşması kabul eder.
Inanna ve Shukaletuda hikayesinde , Enki’nin yarattığı hurma ağacına bakması için gönderdiği bahçıvan Shukaletuda, Inanna’yı palmiye ağacının altında uyurken bulur ve uykusunda ona tecavüz eder. Uyandığında tecavüze uğradığını fark eder ve suçluyu cezalandırmak ister. Shukaletuda, Enki’den koruma ister. Enki, Shukaletuda’ya Inanna’nın onu bulamayacağı şehirde saklanmasını tavsiye eder.
Sonunda, öfkesini yatıştırdıktan sonra Inanna da tanrılar meclisinin sözcüsü olarak Enki’den yardım ister. Davasını sunduktan sonra, Enki adaletin sağlanması gerektiğini görür ve ona yardım sözü vererek, Shukaletuda’nın nerede saklandığını bildirir, böylece intikamını alabilir.
Diğer Dinlere Etkisi
Başlangıçta Ea kültü için bestelenen büyüler daha sonra Babil rahipleri tarafından düzenlendi ve Ea’nın oğlu olan ve tanrıların kralı olan Marduk’un ibadetine uyarlandı . Benzer şekilde, Marduk’a yazılan ilahiler, başlangıçta Ea’ya ait olan niteliklerin Marduk’a aktarılmasının izlerini ele verir. Göksel üçlüdeki üçüncü figür olarak (diğer iki üye Anu ve Enlil’dir ) Ea, panteondaki daha sonraki yerini aldı.
Ona su elementinin kontrolü verildi ve bu kapasitede ‘shar apsi’, yani Apsu’nun veya “derinliğin” kralı oldu. Ea kültü Babil ve Asur boyunca yayıldı. Nippur, Girsu, Ur, Babil, Sippar ve Ninova’da onun şerefine inşa edilmiş tapınaklar ve türbeler buluyoruz . Kendisine verilen sayısız sıfat, Babil-Asur tarihinin en erken döneminden en son dönemine kadar sahip olduğu popülerliğe tanıklık ediyor.
Babil hükümdarı Urukagina’nın yazıtları, tanrısal çift Enki ve eşi Ninki’nin, daha sonra tanrıların kralı olacak Marduk da dahil olmak üzere yedi çift tanrının atası olduğunu ileri sürmektedir.
Enki’nin tapınağının önündeki tatlı su Apsu havuzu, Ur’daki Ay tapınağında ( Nanna ) da benimsenmiş ve Orta Doğu’ya yayılmıştır. Bu gelenek, Süleyman Tapınağı’nın önünde duran bronz “Deniz” biçiminde İsrail geleneğine taşınmış olabilir . Bazıları, bunun hala camilerde kutsal havuz ve Hristiyan Kiliselerinde vaftiz yazı tipi olarak kaldığına inanmaktadır .
Ea’nın önemli bir rol oynadığı mitler Assurbanipal’in kütüphanesinde ve Hitit Anadolu’sundaki Hattusas arşivinde bulunmuştur.
Ea olarak, tanrı Sümer dışında geniş bir etkiye sahipti ve Kenan panteonunda El (Ugarit’te) ve muhtemelen Yah (Ebla’da) ile ilişkilendirilmişti . Ayrıca Hurri ve Hitit mitolojisinde sözleşmelerin tanrısı olarak bulunur ve özellikle insanlığa karşı olumludur.
Batı Samileri arasında Ea’nın *hyy (Yaşam) terimiyle eş tutulduğu düşünülmektedir ve Enki’nin sularının hayat verici olduğuna atıfta bulunulmaktadır.
1964’te, Roma La Sapienza Üniversitesi’nden Paolo Matthiae yönetimindeki bir İtalyan arkeolog ekibi, MÖ 3. binyılda Ebla şehrinden bir dizi kazı gerçekleştirdi . Diğer sonuçların yanı sıra, Ebla sakinleri arasında Kenan panteonunun tanrılarının kralı El’in adını “Ia” ile değiştirme eğilimi buldu. Jean Bottero ve diğerleri, bu durumda Ia’nın Ea’yı söylemenin Batı Sami (Kenan) bir yolu olduğunu öne sürdüler. Dahası, Enki’nin Akadca adı “Ia” (iki heceli) Sami son eki Iahu ile azaltılmış ve Yahweh’in sonraki biçimine dönüşmüş olabilir.
