Dünya, biz modern insanlar için çoğu zaman nesnelerin, gözle görülebilen olguların ve bilimsel yasaların toplamından ibaret gibi görünse de, kadim kültürler ve inanç sistemleri, yaşamın çok daha karmaşık, çok daha ruhani ve karşılıklı bağımlılıkla dolu bir dokuya sahip olduğunu fısıldar bizlere. Nijerya’nın güneydoğusunda yaşayan kadim Igbo halkının zengin mitolojisi de bu fısıltılardan biridir; kalbini doğanın canlı ritmine ve görünmeyen güçlerin varlığına açmış, derin bir saygı ve anlayışla şekillenmiş bir dünya görüşü sunar. Bu dünya görüşünün merkezinde ise Arusi adı verilen ruhani varlıklar yer alır.
Arusi’ler, Igbo kozmolojisinin temel taşlarından biridir. Onları basitçe “tanrılar” olarak adlandırmak, bu karmaşık ve çok yönlü varlıkların gerçek doğasını tam olarak kapsayamaz. Arusi’ler, daha çok Chukwu (Yüce Tanrı) ile insanlar arasındaki aracılar, doğanın tezahür etmiş güçleri, ataların ruhları, belirli kavramların (adalet, bereket, savaş, vb.) kişileştirilmiş biçimleri veya belirli yerlerin (nehirler, ormanlar, tepeler) kutsal sakinleridir. Onlar, Igbo evreninin yaşayan, nefes alan ve etkileşimde bulunulması gereken ruhani dokusunun ayrılmaz bir parçasıdır.
Bu makalede, Arusi’lerin yalnızca soyut ruhlar olmadığını, aynı zamanda Igbo yaşamında kutsal dengenin korunmasında oynadıkları hayati rolü ve doğa ile kurdukları derin bağı empatik bir bakış açısıyla inceleyeceğiz. Onları anlamak, sadece bir mitoloji çalışması değil, aynı zamanda bir halkın kimliğini, etik değerlerini ve çevreyle kurduğu hassas ilişkiyi anlamak anlamına gelir.
Igbo Kozmolojisi: İç İçe Geçmiş Dünyalar
Arusi’leri kavrayabilmek için öncelikle Igbo kozmolojisinin temelini anlamak gerekir. Igbo inancına göre evren, görünür (fiziksel) dünya ve görünmez (ruhsal) dünya olmak üzere iki ana düzlemden oluşur. Bu iki dünya birbirinden keskin çizgilerle ayrılmamıştır; tam tersine, sürekli bir etkileşim ve geçiş halindedir. İnsanlar, fiziksel dünyada yaşar ancak ruhsal dünyanın varlıklarıyla, özellikle de Arusi’ler ve ataların ruhları (Ndichie) ile sürekli temas halindedir.
Bu kozmolojinin zirvesinde, her şeyin kaynağı ve yaratıcısı olan Chukwu bulunur. Chukwu genellikle uzak ve doğrudan erişilmesi zor olarak algılanır, ancak onun varlığı her şeyi kapsar. İnsanların doğrudan etkileşime girdiği veya yardım istediği varlıklar ise genellikle Arusi’ler ve ataların ruhlarıdır. Her bireyin aynı zamanda kendi kişisel kaderini veya koruyucu ruhunu temsil eden bir Chi‘si olduğuna inanılır ki bu da Arusi’lerle ve genel ruhsal dünyayla kurulan kişisel bir bağdır.
Arusi’ler, bu hiyerarşide Chukwu’nun gücünün ve iradesinin tezahürleri veya uygulayıcıları olarak görülebilir. Onlar aracılığıyla Chukwu’nun gücü fiziksel dünyaya yansır ve insan yaşamını etkiler. Bu nedenle, Arusi’lere saygı duymak, sunular sunmak ve onlarla uyum içinde yaşamak, Igbo yaşamının temel bir gereğidir.
Arusi: Doğanın Canlı Ruhları
Arusi’lerin en belirgin ve geniş yelpazeyi kapsayan yönlerinden biri, onların doğayla kurduğu derin bağdır. Igbo inancında doğa, cansız bir fon veya sadece kaynak sağlayan bir depo değildir. Doğa, Arusi’lerin yaşadığı, hareket ettiği ve gücünü sergilediği canlı, kutsal bir alandır. Her nehir, her büyük ağaç, her dağ, her orman parçası kendi Arusi’sine ev sahipliği yapabilir veya bir Arusi’nin gücünün tezahürü olabilir.
Belki de en bilinen ve saygı gören Arusi’lerden biri Ala‘dır. Ala, Toprak Ana tanrıçasıdır. O sadece toprağın, verimliliğin ve hasadın Arusi’si değildir; aynı zamanda ahlakın, hukukun, geleneğin (Omenala) ve toplumsal düzenin de koruyucusudur. Igbo toplumu için toprak kutsaldır; çünkü o Ala’nın bedenidir. Toprağa saygısızlık etmek, Ala’ya saygısızlık etmektir ve bu, toplumsal ahlaka veya geleneğe karşı işlenmiş bir suç kadar ciddidir. Ala, yavrularını besleyen bir anne gibi, toplumu da besler ve korur, ancak aynı zamanda yasalarına uymayanları cezalandırabilir. Bu nedenle, toprakla ilgili her türlü eylemde (tarım, inşaat, vb.) Ala’nın rızasını almak ve ona saygı göstermek esastır.
Nehirler, göller ve su kaynakları da kendi Arusi’lerine ev sahipliği yapar. Su, yaşamın kaynağıdır ve bu suların ruhları genellikle hem bereket getirici hem de tehlikeli olabilir. Nehir Arusi’leri, balık bolluğu sağlayabilir, tarlaları sulayabilir, ancak aynı zamanda sel baskınlarına veya boğulmalara da neden olabilirler. Ormanlar, içlerindeki ağaçların ve hayvanların ruhlarıyla doludur. Belirli ağaçlar veya kutsal koruluklar, belirli Arusi’lerle ilişkilendirilir ve bu alanlar genellikle dokunulmaz veya belirli ritüeller dışında girilmez olarak kabul edilir. Hayvanlar bile, içlerinde yaşayan ruhlar veya belirli Arusi’lerle olan bağlantıları nedeniyle saygı görür.
Bu, Igbo inancının doğayla kurduğu ilişkinin ne kadar derin ve karşılıklı olduğunu gösterir. Doğa, sömürülecek bir kaynak değil, etkileşime geçilecek, saygı duyulacak ve dengede tutulması gereken canlı, ruhani bir ortamdı. Arusi’ler, bu ilişkinin ruhani yüzünü temsil eder ve insanlara doğanın gücünü, kırılganlığını ve kutsallığını hatırlatırlar.
Kutsal Dengenin Koruyucuları: Omenala ve Arusi
Arusi’lerin bir diğer hayati rolü, Igbo toplumundaki kutsal dengenin korunmasıdır. Bu denge, fiziksel ve ruhsal dünya arasındaki uyumu, insanlar arasındaki toplumsal düzeni, atalarla yaşayanlar arasındaki bağı ve en önemlisi, toplum ile doğa arasındaki ahengi içerir. Bu dengeye Igbo dilinde belirli bir tek kelime karşılığı bulmak zor olsa da, kavram olarak Omenala (gelenek, adet, yasa) ve iwe Arusi (Arusi’nin öfkesi – yani dengenin bozulmasının sonucu) gibi ifadelerle anlatılır.
Arusi’ler, Omenala‘nın infazcılarıdır. Omenala, Arusi’ler tarafından belirlendiğine veya onaylandığına inanılan, nesiller boyu aktarılan gelenekler, yasaklar (tabular) ve ahlaki kurallar bütünüdür. Bu kurallar, toplumsal uyumu, çevreye saygıyı ve ruhsal varlıklarla doğru ilişkiyi sağlamak için vardır. Bir kişi veya bir topluluk Omenala‘ya aykırı davrandığında, bir tabuyu çiğnediğinde (örneğin, Ala’nın kutsal gününde tarlada çalışmak, belirli bir hayvanı sebepsiz yere öldürmek, akrabaya zarar vermek gibi eylemler), bu kutsal dengeyi bozar.
Dengenin bozulması, Arusi’lerin gazabına yol açabilir ve bu da fiziksel dünyada felaket olarak tezahür edebilir: kıtlık, hastalık, kuraklık, sel, toplumsal anlaşmazlıklar, kazalar veya ölüm. Bu olaylar, Arusi’lerin toplumun dengesizliğe veya kurallara uyumsuzluğa verdiği bir tepki olarak görülürdü.
Bu nedenle, Arusi’lere sunular sunmak (igọ Arusi), ayinler yapmak ve onlardan yardım dilemek, sadece kişisel istekler için değil, aynı zamanda bozulan dengeyi onarmak, Arusi’lerin rızasını almak ve toplumsal ile doğal uyumu yeniden sağlamak için de hayati önem taşır. Bu ritüeller, genellikle özel olarak yetiştirilmiş rahipler veya rahibeler (Eze Arusi) ve divinasyon uzmanları (dibia) aracılığıyla gerçekleştirilir. Onlar, insanlar ile Arusi’ler arasında arabuluculuk yapar, Arusi’lerin isteklerini anlar ve doğru sunuların veya onarım eylemlerinin ne olduğunu belirlerler.
Her Arusi’nin kendine ait belirli tapınakları veya kutsal alanları (mbari, ogbuefi) olabilir. Bu alanlar, Arusi’nin gücünün yoğunlaştığı yerler olarak görülür ve büyük saygı görürler. İnsanlar bu tapınaklara gelerek dua eder, sunularını bırakır ve topluluk olarak Arusi’nin onuruna festivaller düzenlerler. Bu festivaller, hem Arusi’lere minnettarlığı ifade etme hem de toplumsal bağları güçlendirme ve nesiller arası kültürel mirası aktarma işlevi görür.
Modern Dünyada Arusi İnançları
Igbo toplumu, tarih boyunca önemli değişimler geçirmiştir. Kolonizasyon, Hristiyanlığın ve İslam’ın yayılması, kentleşme ve küreselleşme, geleneksel inanç sistemlerini derinden etkilemiştir. Birçok Igbo, bugün Hristiyan veya Müslümandır ve geleneksel Arusi inançları kırsal bölgelerde veya şehirlerde daha gizli biçimlerde sürdürülür.
Ancak bu, Arusi inançlarının tamamen ortadan kalktığı anlamına gelmez. Bazı geleneksel uygulamalar ve ritüeller devam etmekte, Arusi’lere olan saygı, özellikle toprakla ve atalarla ilgili konularda varlığını sürdürmektedir. Ayrıca, Hristiyanlık veya İslam ile geleneksel inançların birleştiği senkretik yapılar da görülebilmektedir.
Daha da önemlisi, Arusi inançlarının altında yatan dünya görüşü – doğaya duyulan saygı, toplumsal uyumun önemi, görünmez güçlerin varlığına olan inanç – birçok Igbo’nun kültürel kimliğinin ve etik değerlerinin temelini oluşturmaya devam eder. Modern çağın çevresel sorunları karşısında, Arusi inançlarının doğayı kutsal ve canlı bir varlık olarak gören boyutu, belki de günümüz dünyasına sunabileceği en değerli derslerden biridir. Doğa ile insan arasındaki dengenin bozulmasının sonuçları hakkında kadim bir uyarı taşır bu inançlar.
Sonuç: Empati ve Anlayışın Önemi
Arusi’lerin Igbo mitolojisindeki yerini anlamak, sadece egzotik bir inanç sistemini incelemek değildir. Bu, insanlığın doğa ile kurduğu derin, çoğu zaman göz ardı edilen bağları anlamak, toplumsal düzeni ve ahlakı ruhani çerçevelerle açıklama biçimlerini kavramak ve görünmeyen güçlerin insan yaşamındaki algılanan etkisine tanık olmak anlamına gelir.
Arusi’ler, Igbo halkı için sadece mitolojik figürler değil, yaşamın kendisinin ayrılmaz bir parçasıdır; tarlalarını verimli kılan, nehirlerini akıtan, topluluklarını bir arada tutan ve onlara doğru yolu gösteren ruhani varlıklardır. Onlar, doğanın ruhları ve kutsal dengenin yorulmaz koruyucularıdır.
Bu tür inanç sistemlerine yaklaşırken empatik bir bakış açısı benimsemek hayati önem taşır. Igbo halkının Arusi’lerle kurduğu ilişkiyi, kendi kültürel filtrelerimizi bir kenara bırakarak, onların gözünden görmeye çalışmak, bu derin ve anlamlı dünya görüşünün zenginliğini ancak o zaman kavrayabiliriz. Arusi’ler etrafında şekillenen inançlar, ritüeller ve toplumsal yapılar, modern dünyada belki de kaybettiğimiz bir şeyi hatırlatır bizlere: İnsan, doğadan ayrı değildir; yaşam, basit bir fiziksel varoluş değil, kutsal bir denge içinde süren karmaşık, karşılıklı bağımlı bir danstır. Ve bu dansın ruhları, Arusi’ler, hala fısıldamaya devam ediyorlar, dinlemesini bilenlere…
