Aramazd, Ermeni mitolojisinde en yüce tanrı ve yaratıcı olarak kabul edilir. Zerdüştlüğün baş tanrısı Ahura Mazda’nın Ermeni panteonundaki karşılığıdır ve 6. yüzyılda Medler’in Ermenistan’ı fethetmesinden sonra bu inanç sistemiyle birleşmiştir. Aramazd, bolluk, yağmur ve bereketin cömert tanrısı olarak görülür ve Anahit, Mihr, Nane ve Vahagn gibi diğer tanrıların babasıdır. Yunan mitolojisindeki Zeus ve Roma mitolojisindeki Jüpiter ile eşleştirilmiştir.
Hristiyanlık öncesi Ermenistan’ın zengin ve karmaşık mitolojik dünyası, coğrafi konumu ve tarihi boyunca Pers, Yunan ve Roma gibi güçlü komşularıyla olan etkileşimleri nedeniyle çeşitli kültürel ve dini akımların izlerini taşır. Bu panteonun en tepesinde oturan, tanrıların atası, yaratıcı ve bolluk kaynağı olarak kabul edilen yüce tanrı Aramazd yer alır. Onun hikayesi, Ermeni inanç sisteminin derinliklerine bir yolculuk sunarken, aynı zamanda bölgenin kadim dini bağları hakkında da önemli ipuçları verir.
Aramazd’ın Kökeni: Ahura Mazda ile Bağlantısı
Aramazd adının kökeni, Ermeni mitolojisinin İran (Pers) dini geleneğiyle olan güçlü bağlarının en açık kanıtıdır. “Aramazd” kelimesi, Zerdüştlüğün yüce, bilge ve yaratıcı tanrısı Ahura Mazda (Orta Farsça: Ohrmazd) adından türemiştir. Bu isim benzerliği basit bir tesadüf değil, MÖ 1. binyılın sonları ve MS 1. binyılın başlarında Ermenistan’ın Part İmparatorluğu’nun kültürel ve siyasi yörüngesinde bulunmasıyla ortaya çıkan yoğun İran etkisinin doğrudan bir sonucudur.
Ahura Mazda, Zerdüştlükte iyilik, ışık, bilgelik ve düzenin yaratıcısı ve kaynağıdır. Evrenin iyi ruhu olan Spenta Mainyu ve kötü ruh Angra Mainyu (Ahriman) arasındaki kozmik mücadelenin üstünde yer alır. Ermeniler, bu yüce Pers tanrısını kendi panteonlarına entegre ederken, ona kendi kültürel bağlamlarında yeni anlamlar yüklemiş veya mevcut yerel inançlarla birleştirmişlerdir. Ancak isim, onun İran kökenli olduğunu net bir şekilde göstermektedir. Bu bağlantı, Aramazd’ın Ermeni inancındaki “yaratıcı”, “iyi olanın kaynağı”, “gökyüzünün hakimi” gibi temel niteliklerinin Ahura Mazda’nın özellikleriyle örtüşmesine yol açmıştır. Ermenistan’ın coğrafi konumu ve Part-Sasani dönemindeki siyasi durumu, bu kültürel ve dini alışverişi kaçınılmaz kılmıştır ve Aramazd figürü, bu etkileşimin en somut örneğidir.
Ermeni Panteonundaki Yeri ve Önemi
Aramazd, Hristiyanlık öncesi Ermeni tanrıları arasında tartışmasız en yüce ve merkezi figürdür. O, Ermeni panteonunun “Tanrıların Atası” (Հայր Աստուածոց – Hayr Astvadsots) olarak kabul edilir. Onun yeri, Yunan mitolojisindeki Zeus’un ya da Roma mitolojisindeki Jüpiter’in yeri ile benzerdir; o, gökyüzünün hakimi, gök gürültüsü ve şimşeğin kontrol edicisi, kralların ve yöneticilerin koruyucusu ve evrenin düzeninin garantörüdür.
Aramazd’ın önemi birkaç temel rolünde yatar:
- Yaratıcı Tanrı: O, evrenin, gökyüzünün ve yeryüzünün yaratıcısıdır. Tüm varoluş ondan kaynaklanır.
- Bereket ve Bolluk Kaynağı: Özellikle yağmurun ve dolayısıyla tarımsal bereketin tanrısıdır. Tarlaların verimli olması, nehirlerin akması ve halkın zenginleşmesi onun lütfuna bağlıdır. Bu nedenle ona “Bolluk Verici” veya “Zenginlik Veren” gibi unvanlar da atfedilmiştir.
- Tanrıların Patriği: Ermeni panteonundaki diğer önemli tanrıların (Anahit, Mihr, Nane, Vahagn gibi) genellikle onun çocukları olduğuna inanılır. Bu, panteon içindeki hiyerarşiyi kurar ve Aramazd’ı tüm ilahi ailenin başı yapar.
- Yılın Tanrısı: Özellikle Ermeni takvimine göre yılbaşı olan Navasard (Ağustos ayına denk gelir) festivali onunla ilişkilendirilmiştir. Bu festival, Aramazd’a adanır ve bereketli bir yeni yıl dileğiyle kutlanır.
Aramazd, sadece ilahi bir varlık değil, aynı zamanda Ermeni krallığının ve ulusunun koruyucusu olarak da görülürdü. Krallar adına tapınaklar inşa edilir, ona kurbanlar sunulur ve savaşlarda zafer için ona dua edilirdi. O, hem kozmik düzenin hem de toplumsal düzenin kaynağı olarak kabul edilirdi.
Anahit, Mihr, Nane ve Vahagn ile Aile İlişkileri
Aramazd’ın Ermeni panteonundaki konumu, genellikle diğer ana tanrıların onun çocukları olarak betimlenmesiyle pekiştirilir. Bu ilahi aile yapısı, panteonun işleyişini ve tanrıların rolleri arasındaki ilişkiyi anlamak için kritik öneme sahiptir. Aramazd’ın en bilinen çocukları arasında şunlar yer alır:
- Anahit: Ermeni mitolojisinin en popüler ve saygı duyulan tanrıçalarından biridir. Genellikle “Aramazd’ın Annesi” veya “Büyük Kraliçe Anahit” olarak anılır. Bu unvan, onun sadece Aramazd’ın kızı değil, aynı zamanda “Ana Tanrıça” statüsüne sahip olduğunu gösterir. Anahit, doğurganlık, annelik, güzellik, su, bilgelik ve şifa tanrıçasıdır. Aramazd’dan sonra panteonun en önemli ikinci figürü olarak kabul edilir.
- Mihr: Işık, güneş, doğruluk ve anlaşmaların tanrısıdır. Adı, İran tanrısı Mitra ile aynı kökene sahiptir. Mihr, genellikle Aramazd’ın oğlu olarak kabul edilir ve kozmik ışığı ve adaleti temsil eder.
- Nane: Savaş, bilgelik, annelik ve ev tanrıçasıdır. Genellikle Yunan tanrıçası Athena ile ilişkilendirilir. Bazı kaynaklarda Aramazd’ın kızı olarak geçer ve bilgelik ile ev halkının koruyucusu rolünü üstlenir.
- Vahagn: Şimşek, gök gürültüsü, savaş ve ejderha avcısı tanrısıdır. Ermeni mitolojisinin en kahramanlık dolu figürlerinden biridir. Vahagn’ın doğumu bile epiktir; bir deniz kamışının yanmasından doğduğu anlatılır. Genellikle Aramazd’ın oğlu olarak kabul edilir, ancak bazen Tork Angegh gibi başka figürlerle de ilişkilendirilir. O, cesaretin, gücün ve Ermeni ordularının başarısının sembolüdür.
Bu tanrıların çocukları olarak görülmesi, panteon içinde bir tür aile yapısı oluşturur. Aramazd, bu ilahi ailenin başı ve otorite figürüdür; çocukları ise onun gücünün, bereketinin ve düzeninin çeşitli yönlerini temsil eder ve yeryüzündeki insanlara aracılık ederler. Bu ilişkiler, Ermeni inancının hem kozmik hem de beşeri düzeydeki işleyişini yansıtır.
Kamax ve Bagavan’daki Kutsal Tapınakları
Aramazd’ın yüce konumunun bir göstergesi de ona adanmış büyük ve zengin tapınaklardır. Antik Ermenistan’da Aramazd kültünün en önemli merkezlerinden ikisi Kamax (bugünkü Erzincan-Kemah) ve Bagavan bölgelerinde bulunuyordu.
- Kamax: Fırat Nehri kıyısında bulunan Kamax, Ermenistan’ın batı bölgelerinde Aramazd kültünün birincil merkeziydi. Antik kaynaklar, burada Aramazd için görkemli tapınaklar inşa edildiğini ve zenginliklerinin büyük olduğunu belirtir. Bu tapınaklar, sadece ibadet yerleri değil, aynı zamanda önemli dini ve kültürel merkezlerdi. Burada yapılan törenler ve sunulan kurbanlar, Aramazd’ın lütfunu ve bereketi sağlamaya yönelikti. Kamax’taki Aramazd tapınağı, Ermeni krallarının ve soylularının da saygı gösterdiği bir ibadet yeriydi.
- Bagavan: Ermenistan’ın doğusunda, Aras Nehri yakınlarında bulunan Bagavan (“Tanrıların Yeri” anlamına gelebilir), Aramazd ile ilişkili bir diğer önemli merkezdi. Özellikle Navasard (Yılbaşı) kutlamalarının yapıldığı ana yerlerden biri olduğu düşünülür. Bagavan’daki tapınaklar ve kutsal alanlar, yılın en önemli festivalinde toplanan büyük kalabalıklar için dini ritüellerin icra edildiği yerlerdi.
Bu tapınaklar, Aramazd’ın Ermeni toplumu üzerindeki etkisinin somut kanıtlarıydı. Hristiyanlığın Ermenistan’da devlet dini olarak kabul edilmesinin ardından (MS 301), bu Pagan tapınakları genellikle yıkılmış veya kiliselere dönüştürülmüştür. Ancak antik tarihçilerin (özellikle Agathangelos’un) kayıtları sayesinde bu önemli kült merkezlerinin varlığından haberdarız. Bu tapınaklar, Aramazd’ın sadece mitolojik bir figür olmadığını, aynı zamanda canlı bir kültün parçası olduğunu göstermektedir.
Yunan ve Roma Mitolojilerindeki Karşılıkları
Ermeni tarihçiler, Yunan ve Roma tanrılarıyla kendi panteonlarındaki tanrılar arasında sıklıkla karşılaştırmalar yapmışlardır. Bu, hem kendi tanrılarını yabancı okuyuculara tanıtmak hem de tanrıların evrensel niteliklere sahip olduğuna inanmaları nedeniyledir. Aramazd, Ermeni kaynaklarında açıkça Yunanların Zeus’u ve Romalıların Jüpiter’i ile özdeşleştirilir.
Bu özdeşleştirme oldukça mantıklıdır, çünkü üç tanrı da birçok benzerliğe sahiptir:
- Gökyüzü ve Gök Gürültüsü Tanrısı: Hem Aramazd, hem Zeus, hem de Jüpiter gökyüzünün ve hava olaylarının, özellikle de gök gürültüsü ve şimşeğin hakimidir. Bu, onların gücünün ve otoritesinin birincil sembolüdür.
- Tanrıların Kralı/Atası: Üçü de kendi panteonlarının en tepesinde yer alır ve diğer tanrıların hükümdarı veya atasıdır.
- Baba Figürü: Aile ilişkileri açısından hepsi de panteonun baba figürüdür ve diğer tanrıların veya kahramanların babası olarak görülürler.
- Düzen ve Adaletin Koruyucusu: Genellikle evrenin ve toplumsal düzenin koruyucuları olarak kabul edilirler.
Bu karşılaştırmalar, Ermeni mitolojisinin Hint-Avrupa ve Yakın Doğu mitolojik gelenekleriyle olan ortak noktalarını vurgular. Aramazd, Ermeni kültürel süzgecinden geçmiş olsa da, kendisinden önceki Hint-Avrupa gök tanrıları Zeus ve Jüpiter ile temel nitelikler açısından kayda değer paralellikler gösterir.
Aşağıdaki tablo, bu üç yüce tanrı arasındaki bazı temel karşılaştırmaları özetlemektedir:
| Tanrı | Mitoloji Bölgesi | Temel Rolleri/Nitelikleri | Yaklaşık Karşılığı |
|---|---|---|---|
| Aramazd | Ermeni | Tanrıların Atası, Yaratıcı, Gökyüzü, Gök Gürültüsü, Bolluk ve Bereket Kaynağı | Ana Baş Tanrı |
| Zeus | Yunan | Tanrıların Kralı, Gökyüzü, Gök Gürültüsü, Şimşek, Otorite, Baba Figürü | Baş Tanrı |
| Jüpiter | Roma | Tanrıların Kralı, Gökyüzü, Şimşek, Devletin Koruyucusu, Yüce Otorite | Baş Tanrı |
Bu karşılaştırmalar, Aramazd’ı geniş bir mitolojik bağlam içine yerleştirerek onun evrensel “baş tanrı” arketipiyle paylaştığı özellikleri net bir şekilde ortaya koyar.
Zerdüştlük ve Ermeni İnanç Sistemindeki Rolü
Aramazd’ın kökeni Zerdüştlüğe dayanmasına rağmen, onun Ermeni inanç sistemindeki rolü tam olarak Zerdüştlükteki Ahura Mazda’nın rolüyle birebir aynı değildir. Zerdüştlük, iyilik (Ahura Mazda) ve kötülük (Angra Mainyu) arasındaki kozmik düalizm üzerine kurulu bir dindir. Ahura Mazda, yaratıcı ve iyi olanın kaynağıdır, ancak evrendeki kötülüğün varlığı, onun karşısında duran Angra Mainyu ile açıklanır.
Ermeni mitolojisinde ise Aramazd, Ahura Mazda’nın ismini ve yaratıcı, bilge, iyi olanın kaynağı gibi bazı temel niteliklerini benimsemiş olsa da, Ermeni panteonunda bu düalizm Zerdüştlükteki kadar belirgin veya merkezi değildir. Aramazd, daha çok Ermeni kozmosundaki tek, yüce, her şeyi kapsayan iyi güç olarak temsil edilir. O, hem yaratıcı hem de bereketin, zenginliğin ve ilahi düzenin kaynağıdır. Ermeni panteonunda kötü ruhlar veya karşıt güçler (Devler, Peri gibi) olsa da, bunlar Aramazd’ın gücüne tam bir karşıt olarak değil, genellikle onun yarattığı düzene meydan okuyan varlıklar olarak görülür.
Aramazd’ın Ermeni inancındaki rolü, Zerdüştlüğün etkisini taşımakla birlikte, Ermeni yerel inançları ve diğer komşu kültürlerin (özellikle Yunan ve Roma) etkileriyle harmanlanmış, özgün bir sentezin ürünüdür. O, Ermeni halkının kendi inanç sistemini şekillendirirken, komşu uygarlıklardan aldığı unsurları kendi kimliğiyle nasıl bütünleştirdiğinin bir örneğidir. Aramazd, Ermeni panteonunda sadece bir tanrı değil, aynı zamanda ulusal kimliğin, bereketin ve ilahi korumanın sembolü haline gelmiştir.
Sonuç
Aramazd, Hristiyanlık öncesi Ermeni mitolojisinin kalbinde yer alan, yaratıcı ve bolluk kaynağı yüce tanrıdır. Adının Zerdüştlüğün Ahura Mazda’sından gelmesi, Ermenistan’ın tarihsel olarak İran kültürel ve dini dünyasıyla olan yakın bağlarını gözler önüne serer. Panteondaki merkezi konumu, Anahit, Mihr, Nane ve Vahagn gibi diğer önemli tanrıların babası olması, onun otoritesini pekiştirir. Kamax ve Bagavan gibi kutsal merkezlerde ona adanmış görkemli tapınaklar, kültünün halk üzerindeki derin etkisini gösterir.
Yunanların Zeus’u ve Romalıların Jüpiter’i ile karşılaştırılması, Aramazd’ın Hint-Avrupa mitolojik geleneğindeki “baş tanrı” arketipiyle olan ortak noktalarını vurgular. Ancak Aramazd, sadece bir kopyalama değildir; o, Zerdüşt etkilerini Ermeni kültürel ve dini yapısına entegre ederek özgün bir figür haline gelmiştir. O, Ermeni inanç sisteminde iyilik, bereket, düzen ve yaratımın tek kaynağıdır.
