Gürcistan, Kafkasların kadim ve zengin tarihine sahip ülkelerinden biridir. Bu topraklar, pagan inançlardan Hristiyanlığa geçişin dramatik ve dönüşüm dolu hikayelerine ev sahipliği yapmıştır. Bu hikayenin merkezinde yer alan en önemli figürlerden biri, antik Kartli (İberya) Krallığı’nın baş tanrısı Armazi‘dir.
Armazi kültü, krallığın kuruluşundan Hristiyanlığın kabulüne kadar geçen süreçte devletin ve halkın dini kimliğinin temel taşı olmuş, siyasi ve kültürel yaşamda derin izler bırakmıştır. Bu makale, Armazi‘nin pagan köklerinden başlayarak, tapınağının önemine, heykel tasvirine, diğer inançlarla etkileşimine ve nihayet Hristiyanlığın yayılmasıyla kültünün son bulmasına kadar uzanan tarihi yolculuğunu incelemektedir.
Armazi’nin Pagan Kökleri ve İlk İnançlar
Armazi kültünün kesin olarak belirlenmesi zor olsa da, Kartvelce dillerinin konuşulduğu bölgenin antik pagan inançlarına dayanmaktadır. Arkeolojik buluntular ve Kartlis Tskhovreba (Gürcü Kronikleri) gibi ortaçağ kaynakları, Armazi‘nin İberya Krallığı’nın kurucusu olarak kabul edilen Kral Pharnavaz I (MÖ 4. yüzyılın sonları-3. yüzyılın başları) tarafından baş tanrı ilan edildiğini ve devlet kültünün merkezine yerleştirildiğini öne sürer. Bu, krallığın siyasi birliğinin dini bir temelle güçlendirilmesi çabası olarak görülebilir.
Armazi, genellikle gökyüzü, şimşek ve savaş tanrısı olarak tasvir edilir. O, sadece doğa güçlerinin değil, aynı zamanda kraliyet otoritesinin ve devletin koruyucusuydu. Halkın refahı, savaşlardaki zaferler ve doğal dengenin sağlanması ondan beklenirdi. Armazi kültü, muhtemelen daha eski, yerel kabile tanrılarının senteziyle oluşmuş veya bu tanrıları hiyerarşik olarak kendi altına toplamıştır. Erken dönem inançlarında Armazi‘nin, doğa olaylarıyla doğrudan ilişkili, güçlü ve ürkütücü bir figür olduğu düşünülmektedir. Kendisine adakların sunulduğu, festivallerin düzenlendiği bu kült, İberyalıların günlük ve siyasi yaşamında merkezi bir rol oynamıştır.
Tapınağı ve İberya Krallığı’ndaki Yeri
Armazi kültünün fiziki ve sembolik merkezi, krallığın başkenti yakınlarındaki Armazi (Armaz-Tsikhe olarak da bilinir) bölgesinde bulunan büyük tapınak kompleksidir. Bu bölge, günümüzde Mtsheta yakınlarındadır ve antik kentin kalıntıları hala görülebilmektedir. Armazi Tapınağı, sadece dini bir merkez değil, aynı zamanda siyasi gücün de bir simgesiydi. Kraliyet törenleri, önemli devlet kararları ve askeri yeminler genellikle bu tapınakta veya onun yakınında yapılırdı.
İberya Krallığı’nda Armazi‘nin baş tanrı statüsüne yükseltilmesi, devletin kuruluş süreciyle eş zamanlıdır. Kral Pharnavaz’ın, dağın tepesine Armazi‘nin devasa bir heykelini diktirmesi ve bu kültü devlet dini ilan etmesi, otoritesini sağlamlaştırma ve farklı kabileleri tek bir çatı altında toplama amacı taşımıştır. Armazi Tapınağı, bu yeni devletin dini ve siyasi kalbi haline gelmiştir. Din adamları (magi veya mravali olarak adlandırılabilirler), sosyal hiyerarşide önemli bir yere sahipti ve tapınak zengin bağışlarla desteklenirdi. Tapınak kompleksi, ana Armazi heykelinin yanı sıra, muhtemelen diğer tanrılara adanmış ikincil tapınaklar ve rahipler için konutları da içeriyordu. Armazi Tepesi, bu inancın en kutsal mekanıydı ve buradan tüm krallığa hükmedildiğine inanılıyordu.
Heykel Tasviri ve Sembolizmi
Gürcü kroniklerine göre, Kral Pharnavaz tarafından Musheta (Mtsheta) yakınlarındaki Armazi Tepesi’ne dikilen Armazi heykeli oldukça etkileyiciydi. Kaynaklar, heykelin bronzdan yapıldığını ve yaldızlı olduğunu, hatta bir gözünün altın, diğerinin zümrüt veya yakut gibi değerli bir taştan yapıldığını belirtir. Bu tasvir, Armazi‘nin zenginliğini, gücünü ve ilahi karakterini vurgular. Heykel, muhtemelen bir savaşçı veya asil bir hükümdar formunda gösteriliyordu, bu da onun hem savaşçı hem de koruyucu yönlerini simgeliyordu.
Armazi‘nin heykelinin yanında genellikle iki küçük heykelin daha bulunduğu rivayet edilir: Gatsi ve Gaim. Bu figürlerin kimliği tartışmalı olsa da, genellikle ay ve güneş veya diğer önemli doğa güçlerini temsil eden tanrılar olduğu düşünülür. Bu üçlü, Armazi liderliğinde bir tanrılar panteonunu veya kozmik bir düzeni simgeliyor olabilir. Ana heykelin boyutu ve değerli malzemelerle yapılmış olması, Armazi‘nin İberyalılar için ne kadar merkezi ve yüce bir figür olduğunu göstermektedir. Bu heykeller sadece tapınma nesneleri değil, aynı zamanda devletin gücünün ve kimliğinin somut temsilleriydi. Onlara gösterilen saygı, devlete ve krala gösterilen saygıyla eşdeğerdi.
Zerdüştlük ve Diğer İnançlarla Etkileşimi
İberya Krallığı, coğrafi konumu gereği doğu ve batı medeniyetlerinin kavşağında yer alıyordu. Özellikle Sasaniler döneminde güçlü Pers İmparatorluğu’nun etkisi altındaydı. Bu durum, Armazi kültünün Zerdüştlük (Mazdaizm) ile derin bir etkileşim içine girmesine yol açmıştır. Bazı tarihçiler, “Armazi” isminin kökeninin Zerdüştlüğün yüce tanrısı Ahura Mazda’dan geldiğini öne sürer. Fonetik benzerlik ve Armazi‘nin Zerdüşt Anhita’sı ile ilişkilendirilen eşi Tsamebeli fikri, bu bağlantıyı güçlendirir.
Bu etkileşim, İberya’da senkretik (farklı inançların karışımı) bir dini yapıya yol açmıştır. Armazi kültü, yerel pagan unsurları korurken, Zerdüştlüğün bazı yönlerini de benimsemiş olabilir. Örneğin, ateş kültü veya iyi-kötü dualizmi gibi Zerdüşt kavramlarının Armazi inancına sızdığı düşünülmektedir. Bununla birlikte, Armazi kültü tamamen Zerdüştlüğe dönüşmemiş, kendine özgü kimliğini korumuştur. Ayrıca, bölgeye ulaşan Helenistik ve Roma etkileri de bazı küçük unsurların benimsenmesine yol açmış olabilir, ancak Pers/Zerdüşt etkisi açık ara en belirgin olanıdır. Bu etkileşim, Armazi‘yi sadece yerel bir tanrı olmaktan çıkarıp, bölgesel dini akımlarla ilişki kuran, daha karmaşık bir figür haline getirmiştir.
Hristiyanlığın Yayılması ve Armazi Kültünün Sonu
İberya Krallığı’nın tarihinde dönüm noktası, 4. yüzyılın başlarında Hristiyanlığın devlet dini olarak kabul edilmesidir. Geleneksel anlatıya göre, Kapadokyalı Azize Nino’nun mucizeleri ve vaazları sayesinde Kral Mirian III ve kraliçe Nana, Hristiyanlığı benimsemiş ve krallığı Hristiyanlaştırmaya başlamışlardır. Bu süreç, pagan kültlerinin, özellikle de devlet dini olan Armazi kültünün sonu olmuştur.
Hristiyanlığın kabul edilmesinin ardından, Armazi Tapınağı ve heykelinin akıbeti dramatik olmuştur. Kroniklere göre, Kral Mirian’ın emriyle veya halkın coşkusuyla, Armazi‘nin devasa heykeli yıkılmış ve parçalanmıştır. Bu ikonoklazm (heykel kırımı), yeni dinin zaferini ve eski pagan düzenin yıkılışını simgeliyordu. Tapınak binaları ya yıkılmış ya da Hristiyan kiliselerine dönüştürülmüştür. Armazi kültünün rahipleri ya yeni dine geçmiş ya da etkilerini kaybetmişlerdir.
Hristiyanlık hızla yayılırken, Armazi ve diğer pagan tanrılara yönelik tapınma resmen sona ermiştir. Bununla birlikte, pagan inançların tamamen ortadan kalkmadığı, halk arasında gizlice yaşamaya devam ettiği veya Hristiyan azizler ve geleneklerle kaynaştığı düşünülmektedir. Ancak, devlet destekli, merkezi Armazi kültü, Hristiyanlığın kabulüyle birlikte tarih sahnesinden çekilmiştir. Armazi adı, daha sonra sadece tarihi anlatılarda ve yer adlarında varlığını sürdürmüştür.
Armazi Kültü ve Hristiyanlığa Geçişin Karşılaştırılması
| Özellik | Armazi Kültü Dönemi (MÖ 4. yy – MS 4. yy) | Hristiyanlık Dönemi (MS 4. yy sonrası) |
|---|---|---|
| Baş Tanrı/Figür | Armazi (Gökyüzü, Savaş Tanrısı) | Üçlü Birlik (Baba, Oğul, Kutsal Ruh) |
| Tapınak Merkezi | Armazi Tepesi (Mtsheta Yakını) | Kilise Binaları (Mtsheta ve Diğerleri) |
| Devlet Dini | Evet (Kraliyet Tarafından Desteklenen) | Evet |
| İkonografi | Büyük, Yaldızlı Heykeller (Armazi, Gatsi, Gaim) | İkonalar, Haç |
| Ana Ritüeller | Adaklar, Festivaller, Kraliyet Törenleri | Ayinler, Sakramentler |
| Sonuç | Hristiyanlıkla Değiştirildi/Yıkıldı | Devletin ve Halkın Temel Dini Oldu |
Sonuç
Antik İberya Krallığı’nın baş tanrısı Armazi, Gürcistan’ın pre-Hristiyan döneminin en önemli dini ve kültürel miraslarından biridir. Kral Pharnavaz tarafından devlet kültü olarak kurulan Armazi inancı, yüzyıllar boyunca krallığın dini ve siyasi yaşamının merkezinde yer almıştır. Armazi Tapınağı, kraliyet gücünün ve ulusal kimliğin somut bir simgesi olmuştur. Heykel tasviri, Armazi‘nin yüceliğini ve gücünü yansıtırken, Zerdüştlük ve diğer inançlarla etkileşimi, bölgenin karmaşık kültürel yapısını gözler önüne sermiştir.
Ancak, 4. yüzyılda Hristiyanlığın kabulü, Armazi kültünün dramatik bir sonla karşılaşmasına neden olmuştur. Heykelleri yıkılmış, tapınakları ya yok olmuş ya da işlev değiştirmiştir. Armazi, bir zamanlar gökyüzüne hükmeden baş tanrı iken, artık sadece tarih kitaplarında ve arkeolojik sit alanlarında izleri takip edilen bir figür haline gelmiştir. Armazi‘nin hikayesi, Gürcistan’ın paganizmden Hristiyanlığa geçişinin sadece dini değil, aynı zamanda derin bir kültürel ve siyasi dönüşüm olduğunu da göstermektedir. Bugün, Armazi adı, Gürcistan’ın antik köklerinin ve zengin mirasının bir hatırlatıcısı olarak yaşamaktadır.
