Bugün size, tarihin tozlu sayfalarından fırlayıp gelen bir sırrı anlatacağım: Dekad. Hayır, bu bir moda akımı ya da on yıllık bir zaman dilimi değil; bu, antik Sümerlerin yazıcı eğitimi için kullandığı on metinlik bir müfredat. Sümerler, yani insanlık tarihindeki ilk yazıyı icat eden o inanılmaz topluluk, bize sadece kil tabletler değil, aynı zamanda bir kültür hazinesi bırakmış. Gelin, bu heyecan verici yolculuğa birlikte çıkalım ve Dekad’ın ne olduğunu, neden önemli olduğunu keşfedelim.
Dekad Nedir? Sümerlerin Eğitim Kodları
Dekad, Sümer yazıcılarının (yani katiplerinin) eğitiminde kullanılan on edebi eserden oluşan bir liste. Eski Babil Dönemi’nde, yani milattan önce 2. binyılın başlarında, bu metinler bir tür “okuma kitabı” gibiydi. Düşünsene, o zamanlar okullar bugünkü gibi değil; taş tabletler, kamış kalemler ve çivi yazısıyla dolu bir dünya var. Dekad, bu eğitimin belkemiğiydi ve Sümer edebiyatının en iyi korunmuş örneklerini barındırıyordu. Peki, bu on metin neden bu kadar önemliydi? Çünkü genç katipler, bu eserleri kopyalayarak hem yazmayı öğreniyor hem de Sümer kültürünün derinliklerine dalıyordu.
Bu liste, birkaç edebi katalogda karşımıza çıkıyor. En çarpıcı örneği ise Nippur’dan gelen ve şu anda Philadelphia’daki University Museum’da saklanan bir tablet—biz ona kısaca “P” diyelim. Bu tablet, tam 62 edebi eseri sıralıyor ve altı gruba ayrılmış. İlk grup, işte o meşhur Dekad: on eserlik bir seçki. Bir başka liste de Louvre’da bulunuyor; adı “L” ve o da benzer bir sıralamayla başlıyor, ama bazı bölümleri okunamıyor. Bu tabletler, sanki Sümerlerin bize bıraktığı bir zaman kapsülü gibi, değil mi?
Dekad’ın İçinde Neler Var?
Şimdi sıkı dur, çünkü bu on eser, Sümer mitolojisinin ve edebiyatının en parlak yıldızlarını içeriyor. Ne yazık ki, “P” tabletindeki tam liste açıkça belirtilmemiş, ama uzmanlar bu metinlerin neler olabileceği konusunda oldukça emin. Mesela, Gilgameş Destanı’ndan parçalar—evet, o meşhur kahraman Gilgameş!—Dekad’da yer alıyor olabilir. Gilgameş ve Huwawa ya da Gilgameş, Enkidu ve Yeraltı Dünyası gibi hikayeler, genç katiplerin kalemlerini keskinleştirirken okuduğu epik maceralardı.
Bunun dışında, tanrılarla dolu mitolojik anlatılar da var. Enki, Enlil, Inanna gibi Sümer panteonunun ağır topları, bu metinlerde sık sık boy gösteriyor. Enlil ve Ninlil gibi hikayeler ya da Ninurta’nın kahramanlıklarını anlatan Lugal-e, katiplerin hayal dünyasını genişletiyordu. Bir de krallara övgüler var—mesela Üçüncü Ur Hanedanı’ndan Şulgi’nin Kendini Övme şiiri (Shulgi D). Şulgi, “Ben ne kadar harikayım!” diye tabletleri doldurmuş, ama bu övgüler aynı zamanda edebi bir şölen sunuyor.
Aşağıda Dekad gösterilmektedir.
| Sayı | Başlık | Tanım |
|---|---|---|
| 1 | Şulgi’ye İlahi (Şulgi A) | Kraliyet ilahisi |
| 2 | Lipit-Estar A | Kraliyet ilahisi |
| 3 | Çapa şarkısı | AL = “hoe” işareti etrafındaki kompozisyon |
| 4 | İnana B | İnana veya Ninmesara’ya İlahi |
| 5 | Enlil’e İlahi (Enlil A) | Enlil veya Enlilsurase’ye İlahi |
| 6 | Kesh Tapınağı İlahisi | Tapınak ilahisi |
| 7 | Enki’nin Nippur’a Yolculuğu | Anlatı kompozisyonu |
| 8 | İnana ve Ebih | Anlatı kompozisyonu |
| 9 | Nungal A | ‘Hanım hapishanesine’ ilahi |
| 10 | Gılgamış ve Huwawa | Anlatı kompozisyonu |
Eğitim mi, Arşiv mi? Büyük Tartışma
Dekad’ın asıl amacı neydi peki? İşte burada işler karışıyor ve heyecan artıyor! Çoğu uzman, bu listenin bir müfredat olduğunu düşünüyor. Yani, Sümerli öğretmenler, “Hadi çocuklar, bugün Dekad’dan şu metni kopyalayalım,” diyerek öğrencileri çalıştırıyordu. Nippur’daki “P” tableti, bu fikri destekler gibi; düzenli, onarlı gruplarla sıralanmış eserler, sanki bir ders programı gibi duruyor. Ama dur, bir dakika! Herkes bu fikre katılmıyor.
Paul Delnero adında bir araştırmacı, “Bir saniye, bu tabletler sadece arşiv amaçlı olabilir,” diyor. Ona göre, “P” ve “L” tabletleri, kütüphane kataloglarına benziyor; eğitimden çok, eserleri saklamak ve düzenlemek için hazırlanmış. Delnero’nun argümanları sağlam: Bu listeler, diğer arşiv kataloglarıyla benzer özellikler taşıyor, sıralamalar her tablette farklılık gösteriyor ve bazı önemli Sümer metinleri dışarıda kalıyor. Yani, Dekadbir “okul kitabı” değil de, Sümer edebiyatının bir “hit listesi” olabilir mi? Bu soru, tarihçileri ikiye bölmüş durumda ve tartışma hala sürüyor!
Tetrad: Dekad’ın Küçük Kardeşi
Tam Dekad’ı çözdük derken, bir sürpriz daha çıkıyor: Tetrad! Steve Tinney adlı bir uzman, Decad’dan daha basit bir seviye olan dört metinlik bir liste keşfetmiş. Tetrad, katiplik öğrencilerine Sümer grameri öğretmek için kullanılan kısa ilahilerden oluşuyor. Lipit-Eshtar B, Iddin-Dagan B, Enlil-Bani A ve Nisaba A gibi eserler, yeni başlayanlar için bir giriş kapısı gibi. Ama ilginçtir, Tetrad her yerde kullanılmamış; bazı öğretmenler bu dört metni tercih ederken, diğerleri direkt Dekad’a geçmiş. Sanki Tetrad, “Önce bunu oku, sonra büyük lige geçersin,” diyen bir rehber gibi.
Sümerlerde Eğitim: Taş Tabletle Sınav
Dekad’ı anlamak için Sümer eğitim sistemine bir göz atalım. O dönemde yazıcı olmak, ciddi bir işti—bugünkü yazılımcılar gibi, toplumun elitleri arasındaydın. Gençler, “Eduba” denen okullarda kil tabletler üzerine çivi yazısıyla metin kopyalıyordu. Dekad gibi listeler, hem teknik beceriyi (yazma, okuma) hem de kültürel bilgiyi (mitoloji, tarih) öğretiyordu. Düşünsene, sabah kalkıyorsun, elinde kamış kalem, bir yandan Gilgameş’in maceralarını kopyalarken diğer yandan tanrı Enki’nin hikayelerini ezberliyorsun. Sınavlar da tablet teslimiyle oluyor herhalde—hatalı yazarsan öğretmenin “Bu ne biçim çivi?!” diye kızıyor!
Bu metinlerin çoğu, ilk satırlarıyla tanınıyordu—Sümerler başlık kullanmıyordu. Mesela, “P” tabletindeki bir eserin ilk satırı, “Ey gökyüzü tanrısı An,” diye başlıyorsa, o metin öyle anılıyordu. Bu da Dekad’ın düzenli bir katalog gibi görünmesini sağlıyor.
Dekad’ın Mirası: Günümüze Yankılar
Dekad, sadece bir eğitim aracı değil; aynı zamanda Sümer edebiyatının ne kadar zengin olduğunu gösteriyor. Bu metinler, daha sonra Akad ve Babil edebiyatını etkilemiş. Mesela, Gilgameş Destanı’nın Babil versiyonu, Sümer kökenlerinden türemiş. Dekad’daki eserler, insanlık tarihinin ilk yazılı hikayeleri arasında yer alıyor ve bize Sümerlerin hayal gücünü, inançlarını ve günlük hayatını anlatıyor.
Bugün, bu tabletler müzelerde sergileniyor ve araştırmacılar hala onları çözmeye çalışıyor. Philadelphia’daki “P” tableti ya da Louvre’daki “L” listesi, Sümerlerin bize bıraktığı birer hazine. Belki de bir gün, bu metinlerin tamamını okuyup Sümer sınıfında bir gün geçirmiş kadar oluruz.
Dekad’ı Metinleri
Dekad, sadece eski bir liste değil; o, insanlığın yazıyla tanıştığı o büyülü anın bir yansıması. Sümerler, çamurlu tabletler üzerinde destanlar yazarken, bize edebiyatın, eğitimin ve kültürün değerini öğrettiler. Dekad’ın her bir metni, bir zaman makinesi gibi bizi o günlere götürüyor. Eğitim mi, arşiv mi tartışması ise bu gizemi daha da çekici kılıyor—sanki bir dedektif romanı okuyormuşuz gibi!
Eğer bir gün Nippur’dan çıkan bir tableti eline alma şansın olursa, şunu düşün: Belki de o tablette, bir Sümer öğrencisinin Dekad’ı kopyalarken yaptığı minik bir hata gizlidir. Ve o hata, binlerce yıl sonra bile bize gülümsüyordur. Dekad, sadece Sümerlerin değil, hepimizin hikayesi—çünkü yazının başlangıcı, insanlığın ortak mirasıdır.
