Kuzey Amerika’nın doğusunda, günümüz New York eyaleti ve çevresinde yaşamış olan Iroquois Konfederasyonu (Kendilerine Haudenosaunee, yani “Uzun Ev Halkı” derler), sadece siyasi yapılarıyla değil, aynı zamanda zengin ve derin mitolojileriyle de iz bırakmış büyük bir medeniyettir. Bu mitoloji, evrenin, doğanın ve insanlığın kökenini anlatan, kuşaktan kuşağa aktarılan efsanelerle doludur. Gelin, bu büyüleyici dünyaya bir göz atalım ve Iroquois Mitolojisi‘nin kalbine inelim.
Sky Woman’ın Düşüşü: Iroquois Yaratılış Efsanesinin Başlangıcı
Her şeyin başlangıcı, gökyüzünün ötesinde, ruhani varlıkların yaşadığı bir yer olan Gökyüzü Dünyası (Sky World) ile başlar. Bu dünya, ışıkla dolu, huzurlu ve merkezinde büyük, kutsal bir ağaç bulunan bir yerdi. Bu ağaç, tüm yaşamın kaynağıydı ve kökleri, yaprakları, meyveleri yaşam döngüsünü temsil ediyordu.
Efsaneye göre, Gökyüzü Dünyası’nda yaşayan en önemli varlıklardan biri, hamile olan Sky Woman (Gökyüzü Kadını)’dır. Farklı anlatımlarda adı Ataentsic olarak da geçer. Ya bir rüya görür ya da merakına yenik düşer ve kutsal ağacın köklerinin etrafındaki toprağı biraz kazır. Geleneksel anlatımlarda bu kazımayı kocası yapar veya bir kavgada kocası tarafından ağacın yanındaki delikten aşağı itilir. Sonuç ne olursa olsun, Sky Woman o delikten, bilmediği, karanlık ve sadece sudan ibaret bir dünyaya doğru düşmeye başlar. Yanında, kutsal ağaçtan kopardığı veya düşerken tutunduğu toprağın ve bitkilerin bir parçası da vardır.
Kaplumbağa Adası’ın Oluşumu: Hayvanların Çabasıyla Yeni Bir Dünya
Sky Woman aşağı düşerken, sudaki hayvanlar onu fark eder. Ne olduğunu anlamasalar da, bu garip varlığın suya düşüp boğulacağını anlarlar. Merhametli hayvanlar hemen toplanıp ona yardım etmeye karar verirler. Önce büyük bir kaplumbağa suyun yüzeyine çıkar ve ona sırtını bir ada gibi sunar. Sky Woman, minnettarlıkla kaplumbağanın geniş sırtına iner.
Ancak kaplumbağanın sırtı boştur ve Sky Woman’ın yaşayabilmesi için toprağa ihtiyaç vardır. Hayvanlar, suyun derinliklerine dalıp dibinden toprak getirmek için gönüllü olurlar. Kunduz dalar, Loon (Dalgıç Kuşu) dalar, diğerleri dalar ama hepsi başarısız olur, geri dönerler veya boğulurlar. Sonunda, en küçük ve en mütevazı hayvanlardan biri olan misk faresi (muskrat) denemek ister. Diğerleri onun küçük boyuna bakıp tereddüt etse de, misk faresi kararlılıkla suya dalar. Çok uzun süre su altında kalır ve sonunda baygın bir halde yüzeye yaklaşır. Diğer hayvanlar onu sudan çıkarır. Neredeyse ölmüştür ama pençeleri sıkıca kapalıdır. Pençelerini açtıklarında, içinde birazcık toprak olduğu görülür! Misk faresi, dipteki toprağı getirebilen tek hayvandır.
Sky Woman, bu toprağı alır ve minnetle kaplumbağanın sırtına serper. Yanında getirdiği veya düşerken tutunduğu toprağı ve ağaç parçalarını da ekler. Efsaneye göre, Sky Woman bu toprağın etrafında dans etmeye başlar ve toprak, attığı her adımla büyür, genişler. Bu şekilde, kaplumbağanın sırtında yeni bir kara parçası oluşur. İşte bugün “Kuzey Amerika” olarak bildiğimiz bu kara parçasına Manyetik Kuzey Amerika yerli kültürlerinde, özellikle Iroquois mitolojisinde Kaplumbağa Adası (Turtle Island) adı verilir. Burası, üzerinde insanların ve tüm diğer canlıların yaşayacağı dünya olacaktır.
İkizlerin Doğuşu: Hahgwehdiyu ve Hahgwehdaetgah’ın Mücadelesi
Kaplumbağa Adası oluştuktan sonra, Sky Woman yeni evine yerleşir. Hamileliği devam etmektedir ve kısa süre sonra iki erkek torun dünyaya getirir. Ancak bu ikizler, doğdukları andan itibaren zıt karakterlere sahiptir. Biri iyiliksever, aydınlık ve yapıcıdır; diğeri ise karanlık, yıkıcı ve düzen bozmaya meyillidir.
İyi Huylu İkiz’in adı Hahgwehdiyu (Teharonhiawagon veya Sapling olarak da bilinir) ve Kötü Huylu İkiz’in adı ise Hahgwehdaetgah (Sawiskera veya Flint olarak da bilinir)’tır. Doğanın dengesi, bu iki kardeşin yaratım ve yok etme mücadelesiyle şekillenir.
Hahgwehdiyu, insanlık için faydalı olan her şeyi yaratır: mısır, fasulye, kabak gibi temel yiyecekler (Üç Kız Kardeş), şifalı bitkiler, nehirler, göller, iyi huylu hayvanlar ve meyve ağaçları. O, düzeni, barışı ve refahı temsil eder.
Hahgwehdaetgah ise onun yarattıklarını bozmaya çalışır: nehirleri engeller, dağları ve vadileri engebeli yapar, dikenli bitkiler, zehirli sarmaşıklar, tehlikeli hayvanlar ve sivri kayalar yaratır. O, kaosu, zorluğu ve mücadeleyi temsil eder.
İki kardeş sürekli rekabet içindedir. Dünya, onların bitmeyen yaratım ve karşıt yaratım mücadelesinin bir sonucudur. Sonunda büyük bir düelloda karşılaşırlar. Hahgwehdiyu, Hahgwehdaetgah’ı yener ancak onu tamamen yok etmez. Genellikle batıya sürülür veya yeraltına gönderilir. Bu çatışma, dünyadaki iyilik ve kötülük, düzen ve kaos arasındaki sürekli dengeyi ve mücadeleyi açıklar.
Hé-no’nun Kahramanlığı: Niagara Şelalesi Altındaki Yıldırım Tanrısı
Iroquois mitolojisinde birçok ruhani varlık (Orenda) bulunur. Bunlardan biri de gök gürültüsü ve şimşek ruhu olan Hé-no‘dur. Hé-no, insanlığın dostu ve koruyucusudur. Genellikle Niagara Şelalesi’nin altında, mağaralarda yaşadığına inanılır. Gök gürültüsü onun sesidir, şimşek ise onun gücüdür.
Hé-no’nun en önemli görevlerinden biri, yer altından veya göllerden çıkan kötü ruhlara ve canavarlara karşı insanları ve özellikle de mısır tarlalarını korumaktır. Efsanelere göre, devasa Boynuzlu Yılanlar veya diğer tehlikeli yaratıklar ortaya çıktığında, Hé-no gökyüzünden inerek şimşekleriyle onlarla savaşır ve onları etkisiz hale getirir. Niagara Şelalesi’nin gümbürtüsü, onun gücünün ve varlığının bir işaretidir. O, doğanın hem yıkıcı hem de koruyucu gücünü temsil eder. Çiftçiler, tarlalarını koruması için ona saygı gösterirlerdi.
Jo-ga-oh’un Üç Kabilesi: Doğayı Koruyan Küçük Halklar
Doğanın derinliklerinde yaşayan, boyutları küçük ama güçleri büyük ruhani varlıklar da vardır. Bunlar, Jo-ga-oh olarak bilinen “Küçük Halklar”dır. Jo-ga-oh genellikle “Çakmaktaşı Halkı”, “Tıbbi Bitkiler Halkı” ve “Taş Halkı” gibi üç ana kabileye ayrılır.
Bu küçük halklar, doğanın bekçileridir. Bitkilerin büyümesine yardım eder, hayvanları korur ve en önemlisi, insanlara şifa bilgisi verirler. Tıbbi Bitkiler Halkı, hangi bitkinin hangi hastalığa iyi geldiğini bilir ve bu sırları şifacılara rüyalar veya vizyonlar yoluyla öğretirler. Çakmaktaşı Halkı, toprağın altında yaşar ve çakmaktaşının (ok ucu ve alet yapımında kullanılan taş) kaynağını kontrol ederler. Taş Halkı ise kayaların ve dağların ruhlarıdır.
Jo-ga-oh’un insanlarla ilişkisi karmaşıktır; genellikle görünmezler ama doğaya saygılı olanlara yardım ederler. Doğayı kirletenlere veya zarar verenlere ise hoşnutsuzluklarını farklı yollarla gösterirler. Onlar, Iroquois halkının doğayla kurduğu derin ve saygılı ilişkinin somutlanmış halidir.
So-son-do-wah ve Gendenwitha: Aşkın ve Yıldızların Hikayesi
Iroquois mitolojisinde sadece köken efsaneleri veya koruyucu ruhlar değil, aynı zamanda hüzünlü ve romantik aşk hikayeleri de bulunur. So-son-do-wah ve Gendenwitha‘nın hikayesi bunlardan biridir.
So-son-do-wah, genellikle Batı Rüzgarı’nın ruhu veya gökyüzünden dünyayı izleyen bir gözcü olarak betimlenir. Yüksek bir ağacın tepesinden veya gökyüzünden, Kaplumbağa Adası’nda yaşayan güzel bir genç kıza aşık olur. Bu kızın adı Gendenwitha’dır ve çiftçilikle uğraşır, toprağa bağlıdır.
So-son-do-wah, Gendenwitha’ya yaklaşmak ister ama onun ruhani doğası ve Gendenwitha’nın insani hali bu ilişkiyi zorlaştırır. Farklı versiyonlara göre, So-son-do-wah onu kaçırmaya çalışır, rüyalarına girer veya farklı şekillerde ona ulaşmaya çalışır. Sonunda Gendenwitha ya bir yıldız kümesine (genellikle Ülker – Pleiades takımyıldızı ile ilişkilendirilir) dönüşür ya da aşkları imkansız olduğu için ayrılırlar ve So-son-do-wah uzaktan onu izlemeye devam eder. Bu hikaye, gökyüzü ile yeryüzü arasındaki bağlantıyı, imkansız aşkı ve belki de bazı takımyıldızlarının kökenini açıklar.
Uçan Kafa ve Horned Serpent: Iroquois Mitolojisinde Korku ve Uyarı
Her mitolojide olduğu gibi, Iroquois mitolojisinde de insanları hem korkutan hem de onlara ders veren, tehlikeyi temsil eden yaratıklar bulunur. Bunlardan en bilinen ikisi Uçan Kafa (Flying Head) ve Boynuzlu Yılan (Horned Serpent)’dır.
Uçan Kafa, tüyler ürpertici bir varlıktır. Genellikle büyük, korkunç bir yüze sahip, vücudu olmayan ve sadece saçları veya kanatları aracılığıyla havada süzülen bir baş olarak tasvir edilir. Bu yaratıkların, kan davası, tabuların çiğnenmesi veya korkunç cinayetler gibi nedenlerle ortaya çıktığına inanılır. Açgözlüdürler, bazen yamyamlıkla ilişkilendirilirler ve insanlara dehşet saçarlar. Uçan Kafa efsaneleri, toplumda şiddetin ve yasakların sonuçları hakkında birer uyarı niteliğindedir.
Boynuzlu Yılan (Uktena gibi farklı isimlerle de anılabilir, ancak Haudenosaunee bağlamında genel bir kavramdır), genellikle büyük göllerde, nehirlerde veya bataklıklarda yaşayan devasa, pullu, bazen kanatlı ve en önemlisi boynuzlu bir yılandır. Güçlü ve tehlikeli bir su ruhudur. Bazen zenginliklerin veya sihirli nesnelerin koruyucusu olarak da görülür. Boynuzlu Yılan, doğanın kontrol edilemeyen, tehlikeli yönlerini temsil eder. Onunla karşılaşmak genellikle ölümcül olarak kabul edilir, ancak bazı kahramanlık efsanelerinde onunla mücadele edilir. Hé-no’nun savaştığı canavarlar genellikle Boynuzlu Yılanlar veya benzeri su yaratıklarıdır.
Özet Tablosu: Iroquois Mitolojisinden Önemli Varlıklar ve Kavramlar
Aşağıdaki tablo, makalede bahsettiğimiz önemli Iroquois mitolojik varlıkları ve kavramları özetlemektedir:
| Varlık/Kavram | Açıklama | İlişkili Efsaneler |
|---|---|---|
| Iroquois Mitolojisi | Haudenosaunee halkının evren, doğa ve insanlık kökenini açıklayan inanç ve hikaye sistemi. | Yaratılış Efsanesi, Kahramanlık Hikayeleri, Doğa Ruhları. |
| Sky Woman (Gökyüzü Kadını) | Gökyüzü Dünyası’ndan düşen ve Kaplumbağa Adası’nda yaşamı başlatan ilk varlık. | Yaratılış Efsanesi, Kaplumbağa Adası’nın Oluşumu, İkizlerin Annesi. |
| Kaplumbağa Adası | Hayvanların yardımıyla büyük bir kaplumbağanın sırtında oluşan ve Kuzey Amerika’yı simgeleyen dünya. | Yaratılış Efsanesi, Sky Woman’ın Düşüşü, Hayvanların Yardımı. |
| Hahgwehdiyu | İyi Huylu İkiz. Dünyadaki faydalı bitkileri, hayvanları ve doğal güzellikleri yaratan ruhani varlık. | Yaratılış Efsanesi, İkizlerin Mücadelesi. |
| Hahgwehdaetgah | Kötü Huylu İkiz. Dünyadaki zararlı bitkileri, tehlikeleri ve olumsuzlukları yaratan ruhani varlık. | Yaratılış Efsanesi, İkizlerin Mücadelesi. |
| Hé-no | Gök gürültüsü, şimşek ve su ruhu. Niagara Şelalesi altında yaşar, insanları ve ekinleri korur. | Canavarlarla Mücadele Efsaneleri, Doğa Kontrolü. |
| Jo-ga-oh (Küçük Halklar) | Doğanın bekçisi, şifacılara yardım eden, genellikle üç kabileye ayrılan küçük ruhani varlıklar. | Şifa Mitleri, Doğa Koruma Hikayeleri, Çakmaktaşı’nın Kökeni. |
| So-son-do-wah | Batı Rüzgarı veya gökyüzü gözcüsü ruhu. Gendenwitha’ya aşık olan ruhani varlık. | So-son-do-wah ve Gendenwitha Hikayesi. |
| Gendenwitha | So-son-do-wah’ın aşık olduğu dünyalı genç kız. | So-son-do-wah |
