Mapuche halkı, Güney Amerika’nın güney konisinde, özellikle Arjantin ve Şili’nin bugünkü topraklarında yaşayan, köklü bir tarihe ve zengin bir kültüre sahip yerli bir topluluktur. Kozmolojileri ve mitolojileri, doğa ile iç içe, dengeli bir dünya görüşünü yansıtır. Bu karmaşık evrenin önemli figürlerinden biri de gökyüzünün kutsal sakinlerinden, gecenin aydınlatıcısı ve sayısız döngünün sembolü olan Ay Tanrıçası Kueyen’dir. Pek çok kültürde olduğu gibi Mapuche inancında da Ay, sadece gökyüzündeki bir cisim değil, yaşayan, etkileşimli ve yaşam döngülerinin merkezinde yer alan kutsal bir varlıktır.
Kueyen, Mapuche mitolojisinde ayı temsil eden başlıca Wangulén ruhudur. Gecenin en parlak ışığı olarak kabul edilen Kueyen, diğer yıldız ruhlarını yönetir ve doğurganlık, su ve rüyaların koruyucusu olarak bilinir.
Kueyen’in Mapuche Mitolojisindeki Kökeni ve Anlamı
Mapuche kozmolojisi, üst dünya (Wenu Mapu), orta dünya (Mapu Ngünechen veya Wallmapu) ve alt dünya (Miñche Mapu) olmak üzere üç ana katmandan oluşur. Bu katmanlar, çeşitli ruhlar, tanrılar ve doğal güçler (Ngen) tarafından iskan edilir. Kueyen, genellikle Wenu Mapu’nun sakinlerinden, göklerin güçlü varlıklarından biri olarak kabul edilir. Kökleri, Mapuche evreninin yaratılışına ve düzenlenişine dayanır.
“Kueyen” kelimesinin tam etimolojisi konusunda farklı görüşler olmakla birlikte, genellikle “ay” anlamına gelir ve döngüsellik, değişim, zamanın akışı gibi kavramlarla ilişkilidir. Kueyen, tipik olarak bir kadın ruh veya tanrıça olarak tasvir edilir. Onun varlığı, geceyi aydınlatmanın ötesinde, dünya üzerindeki yaşamı etkileyen önemli bir güçtür. O, bir nevi göksel bir anayı veya koruyucuyu temsil eder, özellikle kadınlar, çocuklar ve doğal döngülerle yakından bağlıdır. Kökeni, genellikle kozmik dengeyi kurma ve sürdürme ihtiyacına dayanır – Güneş (Antü) ile birlikte var olan iki güçlü göksel prensipten biridir.
Kueyen ve Antü: Güneş ile Ayın Kozmik Birliği
Mapuche mitolojisinde Güneş (Antü) ve Ay (Kueyen), gökyüzündeki en güçlü ve en önemli iki varlıktır. Onlar genellikle kozmik bir çift, karı-koca veya kardeşler olarak görülürler ve evrenin dengesi (Komü Mvley) için birlikte çalışırlar. Antü, eril prensibi, gündüzü, sıcaklığı ve genellikle gücü temsil ederken; Kueyen, dişil prensibi, geceyi, serinliği ve döngüselliği simgeler.
Bu iki varlık arasındaki ilişki, çatışmadan ziyade tamamlayıcılığa dayanır. Gündüz ve gece, ışık ve karanlık, sıcak ve soğuk arasındaki bu doğal değişim, Mapuche dünya görüşünün temelindeki dengenin fiziksel bir ifadesidir. Antü ve Kueyen’in birlikte varlığı, dünya üzerindeki yaşam için gerekli olan harmoniyi yaratır. Onların döngüleri – Güneş’in doğuşu ve batışı, Ay’ın evreleri – zamanın akışını belirler ve Mapuche halkı için takvimsel ve ritüelistik bir referans noktası oluşturur. Bu ikili birlik, aynı zamanda insan ilişkilerinde, toplumsal yapıda ve doğayla etkileşimde de denge arayışının bir yansımasıdır.
Wangulén Ruhları ve Kueyen’in Liderliği
Gökyüzündeki sadece Güneş ve Ay değildir. Mapuche inancında yıldızlar da (Wangulén) kutsal ruhlar veya varlıklar olarak kabul edilir. Wangulénler, genellikle Ay Tanrıçası Kueyen’in maiyeti veya çocukları olarak betimlenir. Onlar, gece gökyüzünde Kueyen’e eşlik eder, onunla birlikte parlar ve geceye rehberlik ederler.
Kueyen, bu yıldız ruhlarının lideri veya anası pozisyonundadır. O, gece gökyüzünün kraliçesidir ve Wangulénler onun ışığının veya etkisinin bir parçasıdır. Wangulénler de kendi başlarına önem taşır; bazı takımyıldızlar (Mapuche’nin kendi adlandırmalarına göre) mevsimleri, ekim zamanlarını veya yolculuk yönlerini belirlemede kullanılır. Ancak genel olarak, gece gökyüzünün bu parıldayan varlıkları, Kueyen’in hakimiyeti altında bir bütünlük oluşturur. Bu ilişki, gökyüzü hiyerarşisini ve Kueyen’in sadece Ay olarak değil, tüm gece semasının bir yöneticisi olarak rolünü pekiştirir. Wangulénler, Kueyen’in gücünü ve etkisini yansıtan, onun gökyüzündeki varlığını zenginleştiren unsurlardır.
Kueyen’in Doğurganlık ve Su ile Olan İlişkisi
Ay’ın evreleri, pek çok kültürde olduğu gibi Mapuche inancında da döngüsellik, değişim ve yenilenme ile sıkı sıkıya bağlıdır. Kueyen, bu kozmik döngülerin canlı bir temsilcisidir ve bu nedenle doğurganlıkla doğrudan ilişkilidir. Ay’ın büyüyüp dolunay haline gelmesi ve sonra yeniden küçülmesi, yaşamın, büyümenin, olgunlaşmanın ve yeniden doğuşun döngüsünü yansıtır.
Kueyen, özellikle kadınların doğurganlığı, hamilelik ve doğum süreçleriyle ilişkilendirilir. Kadınların biyolojik döngüleri, Ay’ın döngülerine benzerlik gösterir ve bu nedenle Kueyen, kadın sağlığının ve refahının koruyucusu olarak kabul edilir. Aynı şekilde, tarımsal doğurganlık ve bitkilerin büyümesi de Ay’ın evrelerinden etkilenir. Ekim ve hasat zamanları, Ay’ın konumuna göre belirlenebilir ve iyi bir ürün elde etmek için Kueyen’den bereket dilenir.
Ay ve su arasındaki evrensel bağlantı da Mapuche mitolojisinde mevcuttur. Ay’ın gelgitler üzerindeki etkisi bilimsel olarak bilinse de, mitolojide bu etki daha derin, kutsal bir anlam taşır. Kueyen, su kaynakları (nehirler, göller, pınarlar) ile ilişkilidir ve suyun yaşam veren, arındıran gücünü temsil eder. Yağmur dilekleri, sulama kanallarının kutsanması veya su ile ilgili ritüellerde Kueyen’in varlığı hissedilir. Suyun döngüsü (buharlaşma, yoğunlaşma, yağış) da Ay’ın döngüsel doğasıyla paraleldir. Kueyen, hem insan hem de doğal dünyanın doğurganlığı ve yaşam kaynağı olan su üzerindeki etkileriyle, Mapuche yaşamında merkezi bir rol oynar.
Mapuche Ritüellerinde Kueyen’in Yeri ve Önemi
Kueyen, Mapuche halkının geleneksel ritüellerinde ve törenlerinde önemli bir yere sahiptir. Kozmik dengeyi koruma ve doğa ile uyumu sürdürme çabası, Ay’ın döngüleriyle ve Kueyen’e yönelik saygıyla iç içedir.
En önemli Mapuche törenlerinden biri olan Ngillatun (bir çeşit yıllık toplu dua ve ayin), genellikle Ay’ın belirli bir evresine (örneğin dolunay) göre planlanır. Bu törenlerde, iyilik, sağlık, bereket (hem insanlar hem de doğa için), iyi hava koşulları ve toplumsal uyum için yüce yaratıcıya ve diğer Ngen’lere (doğal güçlere) dualar edilir. Kueyen, bu dualarda genellikle Antü ile birlikte anılır, kozmik çiftin lütfu ve dengesi istenir.
Kadınların doğurganlığı ve sağlığıyla ilgili özel ritüellerde de Kueyen’e başvurulur. Evlilik törenleri, hamilelik duaları veya yeni doğan bebekler için yapılan koruma ayinleri Ay’ın döngülerine dikkat edilerek yapılabilir ve Kueyen’den kutsama dilenir.
Tarım ve hayvancılıkla ilgili döngüler (ekim, hasat, hayvanların üremesi) Ay’ın evreleriyle yakından takip edilir ve bu faaliyetlere başlarken veya bunları tamamlarken Kueyen’e şükran sunulur veya başarı dilenir. Geleneksel takvimde Ay’ın evreleri, zamanın ölçülmesinde ve belirli sosyal veya ekonomik faaliyetlerin planlanmasında kritik öneme sahiptir. Kueyen’in ritüellerdeki bu aktif rolü, onun Mapuche yaşamının her alanındaki derin etkisini gösterir; o sadece gökyüzündeki bir simge değil, halkın yaşamıyla etkileşimde olan canlı, kutsal bir varlıktır.
Modern Kültürde Kueyen: Sanat ve Astronomi Bağlantıları
Günümüzde Mapuche kültürü, sömürgeleştirme ve modernleşme süreçlerine rağmen varlığını sürdürmektedir. Geleneksel inançlar ve mitoloji, modern Mapuche kimliğinin önemli bir parçası olmaya devam etmektedir. Kueyen figürü de modern kültürde farklı şekillerde yankı bulur.
Mapuche sanatında, özellikle heykel, dokuma ve takılarda Ay motifleri sıklıkla kullanılır. Bu motifler, sadece estetik bir unsur olmanın ötesinde, Kueyen’in sembolize ettiği döngüselliği, doğurganlığı ve kutsallığı yansıtır. Çağdaş Mapuche sanatçılar, geleneksel figürleri modern anlatım biçimleri kullanarak yorumlar ve Kueyen’i bir direnişin, kimliğin ve kültürel sürekliliğin sembolü olarak ele alabilirler.
Modern Mapuche edebiyatı ve şiirinde de Kueyen teması işlenir. O, genellikle bir ana figür, bir koruyucu veya doğanın güçlerinin kişileştirilmesi olarak karşımıza çıkar. Hikayeler ve şiirler, Kueyen’in eski mitlerdeki rolünü yeniden anlatırken, aynı zamanda günümüzdeki Mapuche yaşamından kesitlerle harmanlar.
Astronomik olarak bakıldığında, Mapuche halkının geleneksel gökyüzü bilgisi (Mapuche astronomisi), modern bilimin bakış açısıyla ilginç kesişimler sunar. Ay’ın evreleri, yıldızların konumları ve takımyıldızlar hakkındaki geleneksel bilgiler, nesiller boyu aktarılan gözlemlere dayanır. Modern Mapuche aktivistler ve eğitimciler, bu geleneksel bilgiyi korumak ve genç nesillere aktarmak için çalışırlar. Kueyen’e verilen önem, bu geleneksel astronomik bilginin merkezinde yer alır ve modern Mapucheler için hem kültürel bir bağ hem de doğayla uyum içinde yaşama felsefesinin bir hatırlatıcısıdır.
Kueyen’in Diğer Ay Tanrıçalarıyla Karşılaştırılması
Ay, insanlık tarihi boyunca pek çok farklı kültürde önemli bir kutsal figür veya gücün sembolü olmuştur. Kueyen’in Mapuche mitolojisindeki rolü, diğer kültürlerdeki Ay tanrıçaları veya tanrıları ile benzerlikler ve farklılıklar gösterir. Dünya genelindeki bazı Ay tanrıçaları ve onların temel özellikleri ile Kueyen’i karşılaştıran bir tablo aşağıdadır:
| Kültür | İsim | Cinsiyet | Ana İlişkiler ve Semboller | Notlar |
|---|---|---|---|---|
| Mapuche | Kueyen | Dişil | Ay, Gece, Döngüsellik, Doğurganlık, Su, Wangulén Lideri, Antü’nün Eşi/Karşıtı | Kozmik denge (Komü Mvley) için Antü ile tamamlayıcı rolü vurgulanır. |
| Yunan | Selene | Dişil | Ay, Dolunay, Aşk, Büyü | Helios (Güneş) ve Eos’un (Şafak) kız kardeşi. |
| Yunan | Artemis | Dişil | Avcılık, Vahşi Doğa, Ay, Bakirelik, Doğum | Genellikle hilal ile ilişkilendirilir, mitolojisi daha karmaşıktır. |
| Yunan | Hecate | Dişil | Ay (Yeni Ay), Büyü, Cadılık, Yol Kavşakları, Gece | Genellikle daha karanlık, gizemli ve üçlü bir tanrıça olarak görülür. |
| Roma | Luna | Dişil | Ay | Selene’nin Roma karşılığı. |
| Japon | Tsukuyomi-no-Mikoto | Genellikle Eril | Ay, Gece, Tides | Amaterasu (Güneş) ve Susanoo (Fırtına) ile kardeş. |
| Çin | Chang’e | Dişil | Ay, Ölümsüzlük, Güzellik | Ay Festivali ile ilişkilidir, Ay’a kaçarak ölümsüzleşmiştir. |
| Eski Mısır | İsis | Dişil | Sihir, Annelik, Şifa, Ay (bazen) | Genel tanrıça figürü, Ay ile de bağlantılıdır. |
Bu karşılaştırmada görüldüğü gibi, Ay’ın dişil bir varlık olarak kabul edilmesi ve döngüsellik ile ilişkilendirilmesi gibi evrensel temalar mevcuttur. Ancak Kueyen’i benzersiz kılan bazı özellikler vardır:
- Antü İle İlişkinin Tamamlayıcılığı: Pek çok mitolojide Güneş ve Ay arasında çatışma veya rekabet varken, Mapuche kozmolojisindeki Antü ve Kueyen ilişkisi daha çok uyuma ve dengeye dayanır (Komü Mvley). Onlar, birbirlerini tamamlayan ve birlikte evreni yöneten iki güçtür.
- Wangulén İle İlişki: Kueyen’in yıldız ruhları Wangulén’in lideri veya anası olarak tasvir edilmesi, Mapuche mitolojisine özgü bir detaydır ve gece gökyüzünün bütüncül bir tasvirini sunar.
- Mapuche Kozmolojisine Entegrasyon: Kueyen, Mapuche’nin özel evren anlayışı (Admapu, Wenu Mapu vb.) ve diğer Ngen’lerle (doğal güçler/ruhlar) ilişkisi içinde anlam kazanır. Onun gücü ve sembolizmi, Mapuche halkının doğayla ve kendi iç dünyalarıyla olan derin bağını yansıtır.
Her ne kadar farklı kültürlerde Ay aynı temel döngüselliği temsil etse de, Kueyen’in Mapuche inancındaki yeri ve anlamı, bu halkın kendine özgü tarihinden, coğrafyasından ve dünya görüşünden beslenir.
Sonuç
Kueyen, Mapuche mitolojisinin sadece bir Ay tanrıçası değil, aynı zamanda yaşamın ritimlerini, doğanın döngülerini, kadınların gücünü ve kozmik dengeyi temsil eden merkezi bir figürdür. Antü ile olan tamamlayıcı ilişkisi, Wangulén ruhlarının lideri olması, doğurganlık ve suyla olan derin bağı ve Mapuche ritüellerindeki aktif rolü, onun ne kadar çok yönlü ve önemli bir varlık olduğunu göstermektedir.
Modern çağda dahi, Kueyen’in sembolizmi Mapuche kimliğinin canlı bir parçası olmaya devam etmekte, sanat, edebiyat ve kültürel etkinlikler aracılığıyla aktarılmaktadır. Geleneksel bilginin korunması ve genç kuşaklara aktarılması çabaları içinde Kueyen, Mapuche halkının atalarıyla, topraklarıyla ve evrenle olan manevi bağının güçlü bir hatırlatıcısıdır. Kueyen’in hikayesi, Ay’ın insanlık üzerindeki evrensel etkisine dair bir pencere açarken, aynı zamanda Mapuche kültürünün eşsiz derinliğini ve zenginliğini de gözler önüne sermektedir.
