Tiwaz, Luwi (Luwian) mitolojisinde en önemli güneş tanrısıdır. İsim olarak Proto-Hint-Avrupa *Dyeus köküyle akrabadır (Latince Deus, Yunanca Zeus, Sanskrit Dyaus gibi). Tiwaz, adalet, yeminler ve göksel otoriteyle de ilişkilidir. Luvice yazıtlarda “Tiwad” veya “Tiwaz” olarak geçer. Hitit etkisiyle tanrı panteonuna dahil edilmiş ve bölgesel kültlerde ibadet görmüştür.
Antik Anadolu toprakları, binlerce yıl boyunca birçok medeniyete ev sahipliği yapmış, farklı dillerin ve kültürlerin iç içe geçtiği zengin bir coğrafyadır. Bu medeniyetler arasında Hititlerin yanı sıra, onların komşuları ve akrabaları olan Luviler de önemli bir yer tutar. Luwi panteonunun en dikkat çekici tanrılarından biri de Tiwaz‘dır. Güneşin parlak yüzünü, adaletin şaşmaz Terazisi’ni ve göksel düzenin koruyucusunu temsil eden Tiwaz, sadece Luwi inanç sistematiğinde değil, aynı zamanda Hint-Avrupa kültürlerinin ortak mirasında da eşsiz bir konuma sahiptir.
Tiwaz İsminin Kökeni ve Hint-Avrupa Bağlantısı
Tiwaz’ın adının kökeni, dilbilimcileri ve mitoloji uzmanlarını Hint-Avrupa dillerinin en derin katmanlarına götürür. Bu ismin, Proto-Hint-Avrupa (PHİ) dönemine ait olduğu düşünülen ve “parlamak, gündüz, gökyüzü, tanrı” gibi anlamlara gelen *dyeu- kökünden türediği kabul edilir. Bu kök, Hint-Avrupa coğrafyasında pek çok önemli tanrının ismine hayat vermiştir.
Mesela, Yunan mitolojisinin baş tanrısı Zeus, Roma mitolojisinin en yüce tanrısı Jupiter (Diēspiter veya Iuppiter olarak da bilinen, “Gündüz Göğünün Babası” anlamına gelen bir kelime oyunu), İskandinav mitolojisinin savaş ve adalet tanrısı Tyr ve Vedik mitolojisinin gök tanrısı Dyaus Pita, Tiwaz ile aynı kadim kökten beslenir. Bu ortak köken, Tiwaz’ın sadece yerel bir Anadolu tanrısı olmadığını, aksine geniş bir Hint-Avrupa mirasın parçası olduğunu açıkça gösterir. O, göğün ve ışığın tanrısı olarak tasavvur edilmiş, zamanla güneşle ve onun simgelediği adaletle eşleştirilmiştir.
Arma’ya (solda, hilal) adak sunusu.
Luwi Kültüründe Güneş Tanrısının Rolü
Luwi kültürü, Tiwaz’ı en başta bir güneş tanrısı olarak tanımıştır. Güneşin yaşam verici enerjisi, toprağı ısıtması, ekinleri olgunlaştırması ve tüm canlılara ışık sağlaması, Tiwaz’ın merkezi önemini vurgular. Antik Luviler için Tiwaz, her sabah doğudan yükselerek dünyayı aydınlatan, gün boyunca gökyüzünde seyahat eden ve akşam batıda kaybolarak yeraltı dünyasına inen güçlü bir varlıktı. Bu günlük döngü, yaşam ve ölüm, aydınlık ve karanlık, düzen ve kaos arasındaki evrensel dengeyi temsil ediyordu.
Tiwaz’ın yolculuğu sadece fiziksel bir fenomen değildi; aynı zamanda manevi ve kozmik bir önemi vardı. O, gök kubbeden her şeyi gören, şahit olan ve düzeni denetleyen bir göz olarak kabul edilirdi. Bu “her şeyi gören” özelliği, Tiwaz’ı adaletin ve yeminlerin de tanrısı yapacaktı.
Adalet, Yemin ve İlahi Düzen Kavramları
Tiwaz’ı diğer güneş tanrılarından ayıran en belirgin özelliklerinden biri, onun adalet, yemin ve ilahi düzenle olan sıkı bağıdır. Güneşin her yeri aydınlatması, hiçbir şeyi karanlıkta bırakmaması gibi, Tiwaz da hakikatin ve adaletin simgesi haline gelmişti. Luwi inancına göre, Tiwaz’ın ışığı altında söylenen her söz, verilen her yemin ve yapılan her anlaşma ilahi gözlem altındaydı.
Bir anlaşmanın veya yeminin bozulması durumunda, Tiwaz’ın ilahi gazabının devreye gireceğine inanılırdı. Bu, sadece bireysel düzeyde değil, toplumlar ve krallar arasındaki ilişkilerde de geçerliydi. Antlaşma metinlerinde sıkça adı geçen Tiwaz, tarafların yeminlerine sadık kalmasını sağlayan, onlara haysiyet ve onur veren, aynı zamanda yalan söyleyenleri ve haksızlık yapanları cezalandıran bir varlık olarak kabul edilirdi. O, kozmik düzenin bozulmamasını ve insanların ahlaki normlara uymasını temin eden ilahi bir hakemdi. Luwiler için Tiwaz, sadece gökyüzündeki bir ışık kaynağı değil, aynı zamanda toplumun temelini oluşturan güven ve adaletin ruhani garantörüydü.
Hitit Döneminde Tiwaz Kültünün Uyarlanması
MÖ 2. binyılda Anadolu’ya hükmeden Hitit İmparatorluğu, Luwilerle yakın ilişki içerisindeydi. Hititler, zengin kültürel ve dini yapıları sayesinde, Luvi tanrılarını kendi panteonlarına entegre etmekte tereddüt etmemişlerdir. Bu kültürel alışverişin en belirgin örneklerinden biri de Tiwaz’ın Hitit dini sistemine uyarlanmasıdır.
Hititler, Tiwaz’ı genellikle “Gökyüzünün Güneş Tanrısı” veya “Adaletin Güneş Tanrısı” olarak anmışlardır. Kendi orijinal güneş tanrılarına (örneğin Arinna’nın Güneş Tanrıçası veya Göğün Güneş Tanrısı) sahip olsalar da, Tiwaz’ın özellikle adalet, yemin ve antlaşmalarla ilgili rolleri Hititler için büyük önem taşımıştır. Özellikle Hitit kraliyet ailesi ve yüksek rütbeli memurlar, önemli kararlar alırken veya antlaşmalar yaparken Tiwaz’a başvurmuşlardır. Onun varlığı, yapılan anlaşmalara ve verilen sözlere ilahi bir meşruiyet ve güç katmıştır. Bu adaptasyon, Luwi inançlarının Hitit dünyasında ne kadar köklü ve etkili olduğunu gösteren önemli bir kanıttır.
Yazıtlarda ve Dualarda Tiwaz’a Atıflar
Antik Anadolu’dan günümüze ulaşan çivi yazılı tabletler ve hiyeroglif Luwi yazıtları, Tiwaz’ın antik yaşamdaki yerini gözler önüne seriyor. Bu metinlerde Tiwaz’a yapılan atıflar, onun sadece tapınaklarda veya resmi törenlerde değil, günlük hayatta da ne kadar önemli bir tanrı olduğunu gösteriyor.
Özellikle Hitit ve Luwi antlaşma metinlerinde, Tiwaz’ın adı sıkça geçer. Antlaşmanın tarafları, yeminlerini Tiwaz’ın huzurunda etmeyi taahhüt ederlerdi. Yemini bozanların Tiwaz’ın gazabına uğrayacağı açıkça belirtilirdi. Örneğin, bir Hitit kralı ile vasal devlet arasındaki anlaşmada, “Eğer bu yemini bozarsan, Tiwaz Güneş Tanrısı seni cezalandırsın!” gibi lanet veya yemin ifadeleri yer alırdı.
Dualar ve adak yazıtlarında da Tiwaz’a rastlamak mümkündür. İnsanlar, adalet arayışlarında, haksızlığa uğradıklarında veya önemli bir kararın eşiğinde Tiwaz’dan yardım dilerlerdi. Onun ilahi gözünün her şeyi gördüğüne olan inanç, insanların doğru yolu bulmalarına ve doğru davranmalarına yardımcı olurdu. Bu atıflar, Tiwaz’ın sadece güçlü bir ilahi varlık değil, aynı zamanda halkın güvenini ve hürmetini kazanmış, onlarla doğrudan temas kurabilen bir tanrı olduğunu kanıtlar.
Diğer Hint-Avrupa Güneş ve Gökyüzü Tanrılarıyla Karşılaştırma
Tiwaz’ın Hint-Avrupa mitolojisindeki kardeşleriyle karşılaştırılması, onun benzersizliğini ve aynı zamanda paylaştığı evrensel özellikleri daha iyi anlamamızı sağlar. Tiwaz, Zeus, Jupiter, Tyr ve Dyaus Pita gibi tanrılarla aynı dyeu- kökünden gelmeleri nedeniyle, gökyüzü, ışık, adalet ve yüce hükümranlık gibi ortak temaları paylaşırlar. İşte bu tanrıların bazı ortak ve farklı yönleri bir tabloda:
| Tanrı (Mitoloji) | Köken (PHİ) | Ana Rolleri | Ortak Özellikler |
|---|---|---|---|
| Tiwaz (Luwi) | *dyeu- (parlamak, gündüz, gökyüzü) | Güneş, Adalet, Yeminlerin Koruyucusu, Göksel Düzen | Gökyüzü/Güneş Tanrısı, Hukuk ve Adaletle İlişkili, her şeyi gören |
| Zeus (Yunan) | *dyeu- | Gökyüzü, Şimşek, Tanrıların Kralı, İlahi Adalet | Gökyüzü/Hava Tanrısı, Yeminlerin Koruyucusu, Hükümranlık ve yüce güç |
| Jupiter (Roma) | *dyeu- + pater (baba) | Gökyüzü, Şimşek, Tanrıların Kralı, Devletin Koruyucusu, Yeminler | Gökyüzü/Hava Tanrısı, Yeminlerin Koruyucusu, Hükümranlık, Roma devletinin baş tanrısı |
| Tyr (Nors) | *dyeu- | Savaş, Hukuk, Adalet, Onur | Gökyüzü/Savaş Tanrısı, Hukuk ve Adaletle İlişkili (özellikle yemine sadakat) |
| Kuyaş | *dyeu | Güneşi temsil eder. | Türk ve Altay Mitolojisinde güneşi temsil ettiğine inanılan tanrı veya güneşin kendisi. Güneş tanrısı. |
Bu tablo da gösteriyor ki, Tiwaz’ın temel özelliklerinin birçoğu Hint-Avrupa coğrafyasında farklı isimlerle ve kültürel detaylarla yeniden yorumlansa da, kökler oldukça sağlam ve ortaktır. Tüm bu tanrılar, göksel düzenin, ışığın ve insan yaşamındaki ahlaki normların birer temsilcisi olmuşlardır. Tiwaz’ın Anadolu’daki bu özel konumu, onun sadece bir güneş tanrısı olmanın ötesinde, adaletin ve düzenin sembolü olarak ne kadar derin bir etki yarattığını gözler önüne seriyor.
Tiwaz, antik Luwi uygarlığının derinliklerinden yükselerek günümüze ulaşan, ışığıyla adalet dağıtan ve göksel düzeni temsil eden büyüleyici bir tanrıdır. Onun mirası, sadece mitoloji kitaplarında değil, aynı zamanda Hint-Avrupa kültürlerinin kolektif belleğinde de yaşamaya devam ediyor. Işığı bol Tiwaz, geçmişin görkemli izlerini taşırken, bizlere adaletin ve hakikatin evrensel çağrısını hatırlatıyor.
