Türk Halk Kültüründe Takvimler

Türk halk kültüründe takvim, geleneksel Türk yaşamında önemli bir yer tutar. Türklerin tarih boyunca çeşitli takvim sistemleri kullanmış olmalarına rağmen, özellikle İslam öncesi dönemlerde Türklerin kendi takvim sistemlerini kullanmış oldukları bilinmektedir. Bu takvimler, genellikle gök cisimlerine ve mevsimlere dayalı olarak belirlenmiş ve Türklerin göçebe yaşam tarzına uygun olarak düzenlenmiştir.

Geleneksel Türk takvimlerinde, genellikle güneş ve ay döngülerine dayalı olarak zaman hesaplanmıştır. Türkler, çoğunlukla ay takvimleri kullanmışlardır. Ay takvimleri, yeni ayın başlangıcından itibaren bir ayı kapsayan dönemleri ölçer. Bu takvimlerde aylar, dolunaydan dolunaya kadar olan zaman dilimini ifade eder.

Türk halk kültüründe, takvim sadece zamanı ölçmekle kalmaz, aynı zamanda toplumun günlük yaşamını, geleneklerini ve ritüellerini de belirler. Özellikle tarım ve hayvancılıkla uğraşan Türk toplulukları için takvim, tarım işlerinin zamanlaması, göçebeler için göç zamanı ve hayvan sürülerinin hareketleri gibi önemli faaliyetlerin belirlenmesinde kullanılmıştır.

İslamiyet’in Türk toplumları arasında yayılmasıyla birlikte, İslam takvimi de Türk halk kültüründe önemli bir yer edinmiştir. Hicri takvim, İslam’ın kutsal ayı olan Ramazan’ın başlangıcını belirlemek için kullanılır ve İslam dini ritüellerinin zamanlamasında önemli bir rol oynar. Bu takvim, İslam’ın önemli olaylarına göre düzenlenmiştir ve İslam dininin Türk toplumları üzerindeki etkisiyle birlikte kullanımı yaygınlaşmıştır.

Günümüzde, Türkiye’de Miladi takvim kullanılmakla birlikte, geleneksel Türk takvimleri ve İslami takvim hala bazı özel günlerde ve geleneksel kutlamalarda önemli bir rol oynamaktadır. Özellikle bayramlar, dini ve milli günler, hala İslami takvime göre belirlenir ve kutlanırken, geleneksel Türk takvimleri de hala bazı geleneksel etkinliklerin zamanlamasında kullanılmaktadır.

Halk Takvimi

Halk takvimi (yerel takvim) kullanıldığı bölgede genel bir kabul görür; hattâ bazen resmi takviden daha yaygındır. Ancak, günümüzdeki şehirleşme ve artan teknoloji halk takvimlerini ikinci plana atmıştır ve toplumsal anlamda kullanım oranları gitgide düşmektedir. Halk takvimi, yaygınlık kazanmış (resmi) takvimlerden daha farklı olarak yılı, ayları ve günleri başka bir biçimde bölümlere ayırır ve farklı anlayışlarla adlandırır.

Kimi zaman, kimi doğal olaylar, tarımsal kavramlar bu adlandırmada belirleyici olur. Bazen bu takvimlerin bir kısmı veya bütünsellik arz eden bazıları resmi takvim statüsüne ulaşabilir. Örneğin günümüzdeki Türk takviminde yer alan bazı ay adları halk takvimlerinden alınmıştır; Ocak, Ekim…gibi

Mevsimler

Türk Halk Takvimi, gündönümü ve gündenkliği esasına göre oluşturulmuş bir takvimdir ve yöresel çeşitliliklere rağmen genellikle ortak bir anlayışa sahiptir. Bu takvimde, günlerin ve mevsimlerin başlangıcı, gündönümü ve gündenkliği gibi doğa olaylarına dayalı olarak belirlenir. Ayrıca, günümüz takvim anlayışının aksine, Türk Halk Takvimi’nde ay başlangıçları ortalama dokuz gün geriden gelir.

İşte Türk Halk Takvimi’nde kullanılan önemli tarihler ve mevsimler:

1. 21 Mart: Bahar Gündönümü
   • Türk Halk Takvimi’ne göre, bahar mevsiminin başlangıcı olan bu tarih, gün ve gece sürelerinin eşit olduğu gündönümünü ifade eder. Baharın başlangıcıyla birlikte doğanın uyanışı ve canlanışı simgelenir.
2. 21 Haziran: Yaz Gündenkliği
   • Yaz mevsiminin başlangıcı olarak kabul edilen bu tarih, günlerin en uzun olduğu günü ifade eder. Güneş ışınlarının en dik açıyla düştüğü zamanı temsil eder ve yazın başlangıcını müjdeleyen bir dönemi simgeler.
3. 23 Eylül: Güz Gündönümü
   • Güz mevsiminin başlangıcı olan bu tarih, yeniden gün ve gece sürelerinin eşit olduğu gündönümünü temsil eder. Doğanın yavaş yavaş dönüşüm geçirdiği ve sonbaharın başlangıcını müjdeleyen bir dönemi ifade eder.
4. 21 Aralık: Kış Gündenkliği
   • Kış mevsiminin başlangıcı olarak kabul edilen bu tarih, günlerin en kısa olduğu günü ifade eder. Güneş ışınlarının en düşük açıyla geldiği zamanı temsil eder ve kışın başlangıcını simgeler.

Türk Halk Takvimi’nde mevsimleri adlandırmak için kullanılan sözcükler de oldukça anlamlıdır:

• İlkbahar: Kök, Kökey, Köklem (Farsça: Bahar)
• Yaz: Yaz, Yay, Cay
• Sonbahar: Güz, Güzey, Güzlem (Farsça: Payız)
• Kış: Kış, Kıs

Bu sözcükler, mevsimlerin doğasını, karakterini ve değişimini yansıtarak Türk kültüründe önemli bir yer edinmiştir.

Türk halk kültürü, derin köklere sahip, binlerce yıllık bir geçmişi olan zengin bir mirasa sahiptir. Bu mirasın içinde zamanın ölçümü ve takvime ilişkin gelenekler önemli bir yer tutar. Türk toplulukları, geniş coğrafyalarda yaşarken, farklı adlandırma ve uygulamalarla zamanı takip etmişlerdir. Aylar, haftalar, günler ve günün bölümleri gibi zaman birimleri, Türk halk kültürünün önemli unsurlarından biridir.

Ayların Adlandırılması ve Özellikleri:

Türk toplumlarında aylar, genellikle doğa olaylarına, tarımsal faaliyetlere veya iklimsel değişikliklere göre adlandırılmıştır. Anadolu’da, ay adları tarım araçlarının adlarına, tarımsal-hayvansal kavramlara veya iklimsel değişikliklere göndermeler yapar. Örneğin, “Köten Ayı” tarım araçlarının kullanımına, “Dikim Ayı” ekim mevsimine işaret eder. Ayların adlandırılması, farklı coğrafi bölgelerde ve farklı Türk topluluklarında değişiklik gösterebilir. Kazaklar, Hakaslar, Altaylılar ve diğer Türk toplulukları da kendi kültürel bağlam ve deneyimlerine göre ay adlarını belirlerler.

Türk halk kültüründe aylar, sadece zamanı ölçmekle kalmaz, aynı zamanda insanların yaşam tarzını ve kültürel değerlerini de yansıtır. Doğanın döngüsüne ve tarımsal faaliyetlere dayalı olarak adlandırılan aylar, toplumun doğa ile kurduğu derin bağı yansıtır. Bu adlandırmalar, Türk halkının doğa ile iç içe olan yaşam tarzını ve zaman algısını yansıtır.

Anadoluda

Anadoluda tespit edilerek derlenmiş olan ay adları şu şekildedir:

Tarım Araçlarının Adlarıyla

1. Köten (Kotan) Ay, 2. Saban (Sapan) Ay, 3. Kosak Ay, 4. Orak Ay,¹ 5. Diren Ay, 6. Döven Ay,

7. Tapan Ay, 8. Dibek Ay, 9. Kazan Ay, 10. Ocak Ay, 11. Kirmen (Eğirmen) Ay, 12. Külek Ay

Tarımsal-Hayvansal Kavramlarla

1. Dikim Ay, 2. Saçım Ay, 3. Kırkım Ay, 4. Biçim Ay, 5. Derim Ay, 6. Verim Ay,

7. Ekim Ay, 8. Söküm Ay, 9. Katım Ay, 10. Sağım Ay, 11. Üsüm Ay,³ 12. Sürüm Ay

İklimsel Değişikliklere Göre

1. Açan Ay, 2. Kandık Ay, 3. Isık Ay, 4. Tozaran Ay, 5. Bozaran Ay, 6. Kısık Ay,

7. Koçan Ay, 8. Balağan Ay, 9. Aralık Ay, 10. Çağan Ay, 11. Gücük Ay, 12. Tuluğan Ay

Hava Olaylarına Göre

1. Açar Ay, 2. Kırçan Ay, 3. Uraş Ay, 4. Biçen Ay, 5. Bozar Ay, 6. Söken Ay,

7. Budan Ay, 8. Karaş Ay, 9. Kırlaş Ay, 10. Buğan Ay, 11. Akpan Ay, 12. Yelen Ay

Diğer Türk Topluluklarında

Bu topluluklardaki bazı ay adlarının birbirlerine ve Anadoludaki halk takvimlerinde yer alan ay adlarına benzerliği özellikle dikkat çekicidir.

Kazaklarda

Kazak halk takvimi aynı zamanda resmi takvimlerini de oluşturmuştur.

1. Birtin Ay, 2. Kökek Ay, 3. Mamır Ay, 4. Otamalı Ay, 5. Şilde Ay, 6. Tamız Ay,

7. Kırküyek Ay, 8. Kazan Ay, 9. Karaşa Ay, 10. Caltoksan Ay, 11. Kantar Ay, 12. Akpan Ay⁶

Hakaslarda

1. Körük Ay, 2. An Ay, 3. Pes Ay, 4. Ölen Ay, 5. Piçen (Biçen) Ay, 6. Orgak Ay,

7. Ürtün Ay, 8. Kurtuyak Ay, 9. Kırlaş Ay, 10. Kiçig (Kiçiğ) Ay, 11. Cel Ay, 12. Azıg (Azığ) Ay

Altaylarda

1. Kank (Kang) Ay, 2. Koskar Ay, 3. Silker Ay, 4. Çulug (Çuluğ) Ay, 5. Toz Ay, 6. Kisçen Ay,

7. Ürten Ay, 8. Kiçkerek Ay, 9. Soh Ay, 10. Alay Ay, 11. Kürgen Ay, 12. Pozug (Bozug) Ay

Balkarlarda

1. Toturnu Ay, 2. Hıçavban Ay, 3. Lukur Ay, 4. Yaynı Ay, 5. Kırkar Ay, 6. Kırkavuz Ay,

7. Güznü Ay, 8. Kaçnı Ay, 9. Endirevük Ay, 10. Başıl Ay, 11. Bayıça Ay, 12. Avuznu Ay⁷

Sagaylarda

1. Körik Ay, 2. Namıs Ay, 3. Tartçan Ay, 4. Par Ay, 5. Tos Ay, 6. Ot Ay,

7. Alçan Ay, 8. Çarıs Ay, 9. Hırlas Ay, 10. Alay Ay, 11. Çil Ay, 12. Hıra Ay

Kumandılarda

1. Kerek Ay, 2. Örteng Ay, 3. Kezel Ay, 4. Olan Ay, 5. Toz Ay, 6. Çızıg Ay,

7. Tayga Ay, 8. Küçkerek Ay, 9. Sok Ay, 10. Kitig Ay, 11. Küzer Ay, 12. Argan Ay

Şorlarda

1. Koruk Ay, 2. Şın Ay, 3. Şabın Ay, 4. Odağ Ay, 5. Piçen Ay, 6. Orgak Ay,

7. Urtun (Ürtün) Ay, 8. Kus Ay, 9. Kırlaş Ay, 10. Kiçik Ay, 11. Çel Ay, 12. Çaskı Ay

Yakutlarda

1. Tutar Ay, 2. Ustar Ay, 3. Iyam Ay, 4. Ihıyah Ay, 5. Vot Ay, 6. Atırdah Ay,

7. Balağan Ay, 8. Altınnı Ay, 9. Ahsınnı Ay, 10. Bilide Ay, 11. Tohsunnu Ay, 12. Olunnu Ay

Orta Asya Hayvanlı Ay Takvimi

1. KÖKEK (Guguk Kuşu), 2. KORAN (Karaca), 3. BUĞRA (Erkek Deve), 4. KULCA (Dağ Koçu),

1. TEKE (Erkek Keçi), 6. OĞNA (Bozkır Keçisi), 7. SIĞIN (Erkek Geyik), 8. KOÇKAR (Koç),

9. ELİK (Dağ Keçisi), 10. MARAL (Dişi Geyik), 11. ARKAR (Dağ Koyunu), 12. TOYGAR (Tarla Kuşu)

Karaçay ve Balkarlar her ayı üç bölüme ayırırlar:

Süreler

Türk kültüründe ayların süreleri, mevsimlerin toplam süreleri dikkate alınarak hesaplanır. Dünyanın yörüngesinden dolayı İlkbahar ve Yaz mevsimleri uzun, Sonbahar ve Kış mevsimleri ise daha kısadır. Mevsimlerin en kısası kıştır ve yaklaşık 89 gündür. En uzunu ise yazdır ve yaklaşık 93-94 gün sürer. Bahar 92-93, Sonbahar ise 89-90 gündür. Halk anlayışında aylara düşen gün miktarı buna göre belirlenmiştir. Küçük farklılıklarla pek çok halk takviminde günlerin tespit edilmesi şu şekildedir.

• Bahar:31-31-31, Yaz:31-31-30, Güz:30-30-30, Kış:30-30-30

(Yılın son günü dört yılda bir 31 gün sürer.)

Veya küçük farklılıklarla;

• Bahar:30-31-31, Yaz:31-31-31, Güz:30-30-30, Kış:30-30-30

(Yılın ilk günü dört yılda bir 31 gün sürer.)

Haftaların Anlamı ve Yedi Günlük Döngü:

Hafta kavramı, genellikle yedi günlük bir döngüye dayanır ve bu döngü, insanların günlük yaşamlarını düzenlemelerine yardımcı olur. Anadolu’da, haftanın başlangıcı genellikle Pazartesi veya Cumartesi gününe göre değişebilir. Bazı bölgelerde hafta, Pazar gününden başlatılırken, diğerlerinde Pazartesi günü ilk gün olarak kabul edilir. Haftanın her gününe farklı anlamlar yüklenmiştir ve bu günler genellikle tarımsal faaliyetler, dinî inançlar veya doğa olaylarına göre adlandırılmıştır. Moğol ve Fars kültürlerinde de hafta günlerine özgü adlandırmalar bulunmaktadır.

Haftaların yedi günlük döngüsü, toplumun günlük yaşamını düzenlerken aynı zamanda dinî inançlar ve kültürel geleneklerle de ilişkilendirilmiştir. Haftanın farklı günlerine yüklenen anlamlar, toplumun değerlerini ve inançlarını yansıtırken, aynı zamanda günlük yaşamın ritmini belirler.

Anadoluda

1. Pazartesi: Geçeği, Odgün, Gürgegün
2. Salı: Ortağı, Orgün, İnegün
3. Çarşamba: Uğrağı, Yeygün, Barasgün
4. Perşembe: Gideği, Aragün, Tozagün,
5. Cuma: Toplağı, Elgün, Bayrıgün
6. Cumartesi: Gireği, Başgün, Giregün
7. Pazar: Direği, Dergün Diregün

Anadoluda haftanın hangi günden başlayacağına dair değişik anlayışlara bağlı olarak bu adlar farklı yörelerde kimi zaman bir veya iki günlük kaymalarla yer değiştirebilmektedir. Hafta yaygın olarak ya Pazartesiden veya Cumartesiden başlar. Bazı yörelerde Pazar gününün birinci gün kabul edildiği uygulamalara da rastlanmaktadır.

Karaçay-Balkarlarda

1. Pazartesi: Başgün
2. Salı: Kürgegün
3. Çarşamba: Barasgün
4. Perşembe: Ortagün
5. Cuma: Bayrımgün
6. Cumartesi: Kıyavgün
7. Pazar: Iyıkgün

Moğollarda

1. Pazartesi: Gal, Guluvun (“Ateş”)
2. Salı: Uha, Usun (“Su”)
3. Çarşamba: Mod, Modun (“Ağaç”)
4. Perşembe: Alt, Altan (“Altın”)
5. Cuma: Şor, Şoron (“Toprak”)
6. Cumartesi: Nar, Nara (“Güneş”)
7. Pazar: Sar, Sara (“Ay”)

Farslarda

Fars kültüründe ve etkilediği çevre kültürlerde (Azeri, Kürt, Özbek, Türkmen vs.) kullanılır.

1. Pazartesi: Doşenbe, Düşembi, Duşem, Duşenbe, Düşenbe, Düyşembi
2. Salı: Seşenbe, Sişembi, Seşem, Sişenbe, Seyşenbe, Şeyşembi, Seysenbi
3. Çarşamba: Çeherşenbe, Çerşembi, Çerşem, Çerşenbe, Çarşenbe, Şarşembi, Sersenbi
4. Perşembe: Pençşenbe, Pencişembi, Pencşem, Penşenbe, Peyşenbe, Beyşembi
5. Cuma: Cuma, Cüme, Cumga, Coma, Yoma, Juma
6. Cumartesi: Şenbe, Şimbe, Şemi, İşembi, Senbi

Pazar: Yekşenbe, Yekşembi, Yekşem, Cekşembi, Ceksenbi

Günün Bölümleri ve Zaman Ölçümü:

Gün, çeşitli zaman dilimlerine bölünerek daha anlamlı hale getirilmiştir. Anadolu’da günün bölümleri, sabah, kuşluk, öğle, ikindi, akşam, yatsı ve gece gibi zaman dilimlerini içerir. Bu zaman dilimleri, günlük faaliyetlerin düzenlenmesine yardımcı olur ve insanların gün içindeki aktivitelerini planlamasına olanak tanır. Ayrıca, Türk halk kültüründe zaman ölçüm birimleri de bulunur. Güneşin durumu ve yönlere göre değişen adlandırmalar, zamanın ölçülmesinde kullanılır ve toplumun günlük yaşamında önemli bir rol oynar.

Türk halk kültürü, zamanı takip etme ve düzenleme konusunda derin bir bilgiye ve deneyime sahiptir. Doğanın döngüsüne sıkı sıkıya bağlılık gösteren bu kültür, Türk topluluklarının binlerce yıllık geçmişinden gelen bir mirası yansıtır. Ayların, haftaların ve günlerin adlandırılması, toplumun değerlerini, inançlarını ve yaşam tarzını yansıtan önemli bir kültürel unsurdur. Bu adlandırmalar, Türk halkının doğayla iç içe olan yaşam tarzını ve zaman algısını yansıtır.

Halk takvimi anlayışıyla bağlantılı olarak değerlendirilmesi gereken bir başka husus da halk kültürüne göre günün bölümlere ayrılmasıdır. Anadoluda derlenmiş olan zaman dilimleri şu şekildedir:

• Bir gün, Çak (Çağ) adı verilen 12 bölüme ayrılmıştır (1 ÇAK: 2 Saat).
  • Her Çak ise Keh adı verilen sekiz parçadan oluşur (1 KEH: 15 Dakika).

Türk halk kültüründe zaman ölçmeye yarayan aygıta, (güneş saati kavramıyla ve gün sözcüğüyle ilgili olarak) “Güngen” denilmiştir. Yine zamanı ölçmek anlamına gelen “Ötçek/Ödçek” sözcüğü de saat (zaman ölçme aracı) demektir. Öt/Öd Türkçede zaman manasına gelir. Ödemek, ödünç kelimeleri bu kökle ilgilidir. Moğolca Ötlöh (Eski Moğolca Ötel) yaşlanmak demektir ve bu fiil zamanın geçişiyle alâkalıdır. Halk anlayışında zaman ölçü birimleri aşağıdaki gibidir.

1. Oğ: An.
2. Oğur: Saat.
3. Oğrak: Dakika.
4. Oğurdak: Saniye.
5. Oğurçak: Salise.

Ayrıca Güneşin durumuyla bağlantılı olarak yönlere de şu adlar verilmiştir:

1. GÜNEY/KÜNEY: Tüştük, Könyek, Güntüştük. Tuşay, Tüşey.
2. TÜNEY/DÜNEY: Tündük, Tönyek, Güntündük. Kuzay, Kuzey.
3. DOĞU/DOĞI: Çığış, Şığıs. Künçığış, Könsığış. Gündoğusu.
4. BATU/BATI: Batıs, Bayış. Künbatıs, Könbayış. Günbatısı.