Kuzey Kafkasya’nın görkemli dağları arasında kendine özgü bir kültürü ve zengin bir mitolojiyi barındıran Oset halkı, kökleri derinlere uzanan inanç sistemleriyle dikkat çeker. Oset Mitolojisi olarak bilinen ve geleneksel olarak Uatsdin (veya Uastan Din) adıyla anılan bu inanç sistemi, eski İranî (İskit-Sarmat-Alan) ve yerel Kafkas unsurlarının karmaşık bir sentezini sunar. Bu panteonun en tepesinde, her şeyin kaynağı, yüce yaratıcı ve gökyüzü tanrısı Xucau yer alır. Xucau, Osset düşünce yapısında en üstün, aşkın ve nihai güç olarak kabul edilir.
Xucau’nun İranî ve Kafkas Kökleri: Etimolojik ve Kültürel Bağlantılar
Xucau kelimesinin kökeni, Oset dilinin tarihsel bağlarıyla yakından ilişkilidir. Osetçe, Hint-Avrupa dil ailesinin İranî koluna aittir ve modern Farsça, Kürtçe, Peştuca gibi dillerle akrabadır. Osetçenin kökleri ise, Karadeniz’in kuzeyinden Kafkasya’ya uzanan geniş coğrafyaya yayılan antik İranî halklar olan İskitler, Sarmatlar ve onların ardılları Alanlara dayanır.
Xucau kelimesinin etimolojisi, Eski İranî dillerdeki “efendi, sahip, tanrı” anlamlarına gelen kelimelere bağlanır. En güçlü bağlantı, Avestaca’daki “Ahura” ve Eski Farsça’daki “Ahura” (örneğin Ahura Mazda) kelimeleridir. Bu kelimeler, Zerdüştlükteki yüce tanrının adının da bir parçasıdır. Bu etimolojik bağ, Osetlerin ataları olan antik İranî kabilelerin de benzer bir yüce tanrısına sahip olduğunu düşündürmektedir. Sarmatların veya Alanların kendi yüce gökyüzü tanrılarına verdikleri isim, zamanla Osetçede “Xucau” formunu almıştır.
Bu İranî kökler, Oset Mitolojisindeki birçok öğenin temelini oluşturur. Ancak Oset kültürü, Kafkasya’nın yerli halklarıyla binlerce yıllık etkileşimin bir ürünüdür. Bu etkileşimlerin Xucau kavramını nasıl etkilediği konusu daha karmaşıktır. Xucau’nun yüce, aşkın ve genellikle doğrudan müdahaleden ziyade nihai otorite olarak algılanan doğası, genel olarak Hint-Avrupa ve özellikle İranî üst tanrı figürlerinin (Dyaus Pita, Zeus, Ahura Mazda gibi) özellikleriyle örtüşür. Yerel Kafkas inançlarından gelen unsurlar daha çok panteonun diğer üyelerinin işlevlerinde veya belirli ritüellerde görülebilirken, Xucau’nun temel kimliği büyük ölçüde İranî mirasa dayanmaktadır.
Sarmatyalardan Ossetlere: Xucau’nun İnanç Sistemindeki Evrimi
Osetlerin ataları olan Sarmatların ve özellikle Alanların inanç sistemleri hakkında doğrudan yazılı kaynaklar sınırlıdır. Ancak antik yazarların kısa notları ve arkeolojik bulgular, onların gökyüzü ve güneş kültüne önem veren, savaşçı bir kültüre sahip olduklarını göstermektedir. Bu dönemde, İskit-Sarmat kültürünün ortak bir İranî üst tanrı kavramına sahip olduğu düşünülür. Bu tanrı, genellikle gökyüzü veya güneşle ilişkilendirilirdi.
Sarmatların batıya doğru göçleri, farklı kültürlerle temasları ve en nihayetinde Kafkasya’ya yerleşerek Oset halkını oluşturmaları sırasında, bu yüce tanrı kavramının da evrim geçirdiği varsayılabilir. Hristiyanlık ve İslam gibi monoteistik dinlerle olan yüzeysel temaslar, Xucau’nun “tek” veya “en yüce” tanrı konumunu pekiştirmiş olabilir, ancak Uatsdin hiçbir zaman katı bir monoteizm olmamıştır. Xucau’nun mutlak üstünlüğü kabul edilirken, diğer doğa güçlerini ve insan yaşamının farklı yönlerini temsil eden birçok uwazt (tanrısal varlık veya ruh) de inanç sistemi içinde önemli bir yer tutmaya devam etmiştir.
Xucau’nun evrimi, muhtemelen Sarmatlardan Alanlara ve oradan Osetlere aktarılan sözlü gelenekler, destanlar (Nart destanları gibi) ve ritual uygulamalar aracılığıyla şekillenmiştir. Bu süreçte, yüce tanrı kavramı, yerel Kafkas coğrafyasının ve yaşam biçiminin getirdiği pratik ihtiyaçlar ve kültürel etkileşimlerle harmanlanmıştır. Ancak Xucau’nun “her şeyin yaratıcısı” ve “en üstün otorite” rolü, bu uzun tarihsel süreç boyunca temel olarak korunmuştur.
Xucau’nun Epitetleri: Styr Xwytsau’dan Duneskænæg’e
Xucau, Oset inanç sisteminde genellikle doğrudan betimlenmeyen, daha çok nitelikleriyle anılan bir tanrıdır. O’nun aşkınlığı ve erişilmezliği, kullanılan epitetlerde (lakaplar veya tanımlayıcı isimler) kendini gösterir. İşte Xucau için kullanılan bazı önemli epitetler:
| Epitet | Anlamı | Açıklama |
|---|---|---|
| Xucau | Tanrı, Rab | Genel isim, yüce varlığı ifade eder. Genellikle tek başına kullanıldığında Yüce Tanrı’yı işaret eder. |
| Styr Xwytsau | Yüce Tanrı, Büyük Tanrı | Xucau’nun mutlak gücünü, üstünlüğünü ve panteondaki en yüksek konumunu vurgular. |
| Duneskænæg | Dünyanın Yaratıcısı | Xucau’nun evreni, doğayı ve yaşamı yaratma rolünü belirtir. Her şeyin O’ndan geldiğini ifade eder. |
| Tyn Xwytsau | Tek Tanrı | Bazen kullanılır, Xucau’nun benzersizliğini ve en üstün olmasını vurgular, ancak mutlak anlamda monoteizmi ifade etmeyebilir. |
| Zar Xwytsau | Gökyüzü Tanrısı | Xucau’nun göksel doğasını ve evrenin tepesindeki yerini belirtir. |
“Styr Xwytsau” (Yüce Tanrı), O’nun panteondaki mutlak üstünlüğünü ve gücünü vurgulayan en yaygın epitetlerden biridir. Bu isim, O’nun diğer tanrısal varlıklardan farklı, çok daha yüksek bir seviyede olduğunu belirtir. “Duneskænæg” (Dünyanın Yaratıcısı) ise O’nun kozmik rolünü, evrenin ve içindeki her şeyin kökeni olduğunu ifade eder. Bu epitetler, Xucau’nun hem aşkın (ulaşılamaz, yüce) hem de immanent (her yerde var olan, her şeyi kuşatan) doğasını yansıtır. O, hem tüm varoluşun kaynağıdır hem de ondan ayrı, çok daha yüksek bir düzlemdedir.
Uatsdin İnancında Xucau’nun Rolü ve Modern Tapınma Biçimleri
Uatsdin inanç sisteminde Xucau, her şeyin nihai sebebidir, ancak genellikle günlük hayata doğrudan müdahale eden bir figür olarak görülmez. İnanılır ki, Xucau dünyayı ve diğer tüm tanrısal varlıkları (uwazt) yaratmış, ancak onların belirli alanlardan sorumlu olmasına izin vermiştir. İnsanlar genellikle belirli ihtiyaçlar veya sorunlar için ilgili uwaztlara (örneğin, Uastyrdzhi’ye yolculuk ve erkekler için, Safa’ya ocak ve aile için, vs.) dua ederler.
Ancak, herhangi bir önemli ritüel veya kutlamada ilk ve en yüce dua her zaman Xucau’ya yöneltilir. Özellikle geleneksel Oset ziyafetlerinde (fændyr), ilk kadeh mutlaka Xucau’nun şerefine kaldırılır. Bu, O’nun her şeyin üstünde ve her nimetin nihai kaynağı olduğunun kabulünün bir ifadesidir. Xucau’ya tapınma daha çok saygı, minnet ve O’nun yaratıcı gücüne duyulan hayranlık biçimindedir. O’na özel mabetler (dzuar) nadirdir; genellikle ibadetler açık havada, gökyüzüne yönelerek yapılır.
Günümüzde Uatsdin’i uygulayan Osetler arasında Xucau’nun yeri hala merkezi ve sarsılmazdır. Modern tapınma biçimleri genellikle geleneksel ritüellerin devamı niteliğindedir. Aile toplantılarında, bayramlarda veya önemli yaşam olaylarında yapılan duaların ve libasyonların (içecek sunma) başında Xucau’ya yönelmek esastır. O, bir nevi evrensel prensip, kozmik düzenin garantörü ve en yüce ahlaki otorite olarak algılanır.
Xucau’nun İnsan Bilinci ve Ahlaki Eylemlerle İlişkisi
Xucau, Oset düşüncesinde sadece bir yaratıcı figür değil, aynı zamanda ahlaki düzenin de nihai kaynağıdır. O’nun her şeyi gördüğüne ve bildiğine inanılır. İnsanların eylemleri, niyetleri ve hatta düşünceleri O’nun bilgisi dışına çıkmaz. Bu, Osetlerde güçlü bir ahlaki denetim mekanizması oluşturur. “Xucau görüyor” veya “Xucau biliyor” ifadeleri, doğru ve dürüst davranma, kişinin æfsynına (onur, dürüstlük, şeref) sahip çıkma yükümlülüğünü hatırlatır.
Doğrudan cezalandırma veya ödüllendirme görevini genellikle diğer uwaztlar üstlenirken, Xucau nihai yargıç olarak kabul edilir. İyi veya kötü eylemlerin nihai hesabının O’na verileceğine veya O’nun bilgisi dâhilinde gerçekleşeceğine inanılır. Bu nedenle, Xucau’ya duyulan saygı, sadece dinsel bir inanç değil, aynı zamanda toplumun ahlaki dokusunu bir arada tutan önemli bir unsurdur. O’nun bilgeliği ve adaleti, doğru yaşamın ve toplumsal uyumun temelini oluşturur.
“Her şeyin kaynağı, göğün yücesinde oturur; varlığın ipuçları onun sessiz emrinden gelir.”
Bu anonim söz, Xucau’nun aşkın doğasını, yaratıcı kudretini ve evreni sessizce yöneten nihai otoritesini güzelce özetler. O, doğrudan emreden veya müdahale eden değil, varoluşun kendisini başlatan ve düzenini kuran yüce iradedir.
Xucau’nun Diğer Osset Tanrılarıyla İlişkisi ve Hiyerarşik Konumu
Oset Mitolojisi, bir dizi tanrısal varlık, ruh ve kahramandan (uwazt veya nartlar) oluşan zengin bir panteona sahiptir. Ancak bu panteon, Xucau’nun mutlak üstünlüğü altında hiyerarşik bir yapı sergiler. Xucau, panteonun tartışmasız en tepesindeki figürdür. O, diğer tüm uwaztların kaynağı, onların güçlerinin ve yetkilerinin bahşedicisi olarak kabul edilir.
Diğer Oset tanrıları (Uastyrdzhi – savaş, yolculuk, erkekler; Safa – ocak; Donbettyr – sular; Æfsati – avcılık; Kurdalægon – demircilik gibi) Xucau’nun belirli alanlardaki temsilcileri veya O’nun iradesini yerine getiren varlıklar olarak işlev görürler. Onlar daha çok insanlarla doğrudan temas halindedirler, insanların dileklerini dinlerler, onlara yardım eder veya onları cezalandırabilirler. Ancak onların tüm eylemleri ve güçleri Xucau’nun nihai otoritesi altındadır.
Bu hiyerarşi, Xucau’nun “Styr Xwytsau” (Yüce Tanrı) unvanında net bir şekilde ifade edilmektedir. O yalnızca bir tanrı değil, tüm tanrıların Yüce Tanrısıdır. Diğer tanrısal varlıklar, O’nun iradesinin ya da yaratıcı enerjisinin ifadelerdir. Xucau, gündelik yaşamın karmaşasından uzakta, evrenin genel bütünlüğü ile ilgilidir.
