Utu (ayrıca Shamash, Samas ve Babbar olarak da bilinir) Sümer güneş ve ilahi adalet tanrısıdır . Sümer geleneğinde ay tanrısı
Nanna ve doğurganlık tanrıçası Ningal’in oğludur ancak babası olarak Anu veya Enlil’i iddia eden Akadlar tarafından Shamash (Samas) olarak bilinirdi.
Sümer geleneğinde, Inanna’nın ( savaş , aşk ve cinsellik tanrıçası ) ikiz kardeşi ve Ereshkigal’in (Ölülerin Kraliçesi) ve Ishkur’un (Adad olarak da bilinir, fırtına tanrısı) kardeşidir. Mezopotamya panteonundaki en önemli tanrılardan biridir ve en erken Sümer yazıtlarında MÖ 3500 civarında, ancak görünüşe göre Nanna’nın ortaya çıkışından sonra, doğrulanmıştır.
Genellikle omuzlarından ışık ışınları yayılan uzun sakallı yaşlı bir adam olarak tasvir edilir ancak aynı zamanda güneş diski veya Neo-Asur Dönemi’nde (MÖ 912-612 civarı) kanatlı bir disk olarak da temsil edilir. Hammurabi’nin (MÖ 1792-1750) ünlü kanunları Şamaş’a adıyla hitap eder ve insanlığa hukuku sağlayanın o olduğunu iddia eder. Sümer’de kült merkezleri Larsa ve Eridu’daydı ve kuzeyde, Akad’da Sippar’da meşhur bir şekilde tapınılırdı. Tapınakları E-babbar (‘Beyaz Ev’ veya ‘Parlayan Ev’) olarak bilinirdi ve bu isim kendisini aydınlatan tanrı Babbar’a bağlar.
Utu/Şamaş’ın karısı , Eski Babil Dönemi’nde (MÖ 2000-1600 civarı) naditu’nun koruyucu azizesi olan şafak tanrıçası Serida’ydı ( Akadca’da Aya) . Bunlar, kendilerini ilahi olana adamış, bazı açılardan Avrupa Orta Çağı’ndaki ve günümüzdeki bazı Katolik rahibe tarikatlarına benzeyen manastır kadınlarıydı . Naditu, manastırları Utu/Şamaş’ın tapınaklarına bağlı olduğu için rutin olarak Utu/Şamaş ile ilişkilendirilir, ancak aslında karısı Serida/Aya’ya tapınır ve hizmet ederlerdi.Utu/Şamaş’ı konu alan mitlerin çoğu onun nezaketini ve cömertliğini vurgular.
Bu tanrıya Şamaş (Samas) adıyla hitap eden ilk edebi ilahiler MÖ 2600 civarına dayanır, ancak çivi yazısının ortaya çıkışından (MÖ 3500 civarı) MÖ 100 civarı terk edilmesine kadar Mezopotamya tarihi boyunca düzenli olarak Utu veya Şamaş olarak anılmıştır, üç bin yıldan uzun bir süre. Güneş diski sembolü, ana yönlere doğru çıkıntı yapan dört nokta ve aralarından çapraz olarak dışarı doğru çıkan dört dalgalı çizgiden oluşan bir daireyi gösterir ve güneşin gücünü, ışığını, sıcaklığını ve erişimini temsil eder.
Adalet Tanrısı
Gökyüzünde yelken açan güneş, yeryüzünde olup biten her şeyi açıkça görebildiğinden, Utu/Şamaş yalnızca ışığın getiricisi değil, aynı zamanda adaletin de hakemiydi. Akademisyen Jeremy Black, Utu/Şamaş’ın “her gün insanlığın hayatını aydınlatmak için geri dönen ve bitkilerin büyümesine neden olan faydalı bir sıcaklık veren güneşin parlak ışığını temsil ettiğini” (182) belirtiyor. Güneş ışığının yeryüzünün her seviyesine, hatta yeraltı dünyasına kadar nüfuz edip delebileceği ve insan kalbini aydınlatabileceği düşünülüyordu. Bu nedenle, Utu/Şamaş’ın görmediği hiçbir şey yoktu.
Akademisyen EA Wallis Budge şunları belirtiyor:
İlkel zamanlarda göklerde yürüyerek dolaşması gerekiyordu ancak daha sonraki zamanlarda bunu Bunene adlı bir kişinin sürdüğü hayvanların çektiği ateşli bir arabada yapıyordu . Başı dertte olan herkese yardım ettiği, ölülere hayat verdiği ve zincire vurulmuş olanları serbest bıraktığı için lütufkar bir tanrı olarak görülüyordu. Her yeri görme gücüne sahip olarak her şeyi biliyordu ve insanları doğru bir şekilde yargılıyordu. (85)
Küçük bir tanrı olan Bunene, sıklıkla oğlu olarak tasvir edilir ve Sippar, Uruk ve Ashur’da adalet tanrısı olarak tapınılırdı. Nanna’nın oğlu olarak Utu/Shamash her zaman babasına göre ikincil bir konumda listelenmiştir, ancak hiçbir şekilde daha az önemli olarak kabul edilmemiştir. Sembolleri ve işaretleri, mitleri ve ilahileri, Mezopotamya eserleri, yazıtları ve edebiyatında en çok bulunanlar arasındadır .
Çok zeki ve dikkatli bir kral olan Hammurabi , kanunları için Şamaş adını anmanın ona çok daha fazla ağırlık kazandıracağını çok iyi anlamıştı. Bu, onun bu tanrıya veya gücüne inanmadığı anlamına gelmiyor, ancak Marduk’u (sonuçta Babil şehrinin koruyucu tanrısıydı ) veya bilgelik tanrısı olarak bilinen Enki’yi de kolayca seçebilirdi . Ancak Utu/Şamaş açık bir seçimdi, çünkü varlığı her gün güneş ışığında çok belirgindi.
Güneş Tanrısı
Her sabah Utu/Şamaş doğudaki cennet kapılarından çıkar. İki küçük tanrı onun için bu kapıları ardına kadar açar ve batıya doğru gökyüzünde ilerlemek için arabasına biner, diğer iki tanrı da onun girmesi için kapılarını açar. Daha sonra şafak vakti karısı tarafından uyandırılıp tekrar arabasına gidene kadar yeraltı dünyasında dinlenir. Mezopotamya yeraltı dünyasının girişinin batıda, güneş tanrısının batı kapılarının oldukça yakınında olduğu düşünülürdü ve bazı dönemlerde Utu/Şamaş’ın ölüleri yargılamak için alacakaranlıkta yeraltı dünyasına indiğine inanılırdı.
Ölülerin yargılanması, ölenlerin ruhlarının eşit olduğu standart yeraltı dünyası görüşünde ilginç bir değişikliktir. Ölüm , kralı ve dilenciyi aynı yere getiren büyük eşitleyiciydi; cennet veya cehennemin bir sınırı yoktu, sadece ruhların tozdan yediği ve çamurlu su birikintilerinden içtiği karanlık bir alem vardı. Ancak Sümer inancında ölüler yargılanırdı ve bu yargı, çok az da olsa, onların öbür dünyadaki geleceklerini etkilerdi. Oryantalist Samuel Noah Kramer şöyle yazar:
Ölenlerin hepsi aynı muameleyi görmezdi; güneş tanrısı Utu ve bir dereceye kadar ay tanrısı Nanna tarafından ölüler yargılanırdı ve eğer yargı olumluysa ölü adamın ruhu muhtemelen mutluluk ve memnuniyet içinde yaşar ve istediği her şeye sahip olurdu. Ancak belirtiler, Sümerlerin iyi ve hak edenler için bile yeraltı dünyasında mutlu bir yaşam umuduna pek güvenmediklerini gösteriyor. Sümerler genel olarak yeraltı dünyasındaki yaşamın yeryüzündeki yaşamın kasvetli, sefil bir yansıması olduğuna ikna olmuşlardı. (135)
Yine de, güneş en karanlık yerleri bile aydınlatabildiğinden, Utu/Shamash’ın yeraltı dünyasına ulaşıp ölenlerin ruhlarına dokunacağı umudu varmış gibi görünüyor. Babası Nanna gibi, Utu/Shamash da yaşayanlar ile diğer tarafa geçmiş olanlar arasında bir tür köprü görevi görüyordu. Yiyecek, su ve diğer adakların ölülere getirilmeye devam etmesi gerektiğine inanılıyordu çünkü onlar bedenleri olmadan var olmaya devam ediyorlardı ve bu yüzden de beslenmeye ihtiyaçları vardı.
Utu/Shamash’ın onlara yönelik yargısı nasıl giderse gitsin, ruhların yargılanmak için hala var olduğu açıktı ve bu yüzden yaşayanlar onları adaklarla onurlandırmaya devam etti. Eğer ölüler güneş tanrısı tarafından fark edilmeye değerse, ölümlüler de onları onurlandırmak ve anmak için zaman ayırabilirdi.
Utu/Shamash neredeyse her zaman cömert bir hayırsever olarak tasvir edilir, hayatın armağanlarını özgürce verir, ancak en önemli Mezopotamya tanrılarının çoğu gibi , o da tamamen farkına varan bir bireydi ve kendisini rahatsız eden bir isteği reddetmekten çekinmezdi.
Mitolojide Utu/Şamaş
Utu/Şamaş’ı konu alan mitlerin çoğu onun nezaketini ve cömertliğini vurgular. Etana Efsanesi’nde (MÖ 2334-2279 yılları arasında Akkad’lı Sargon’un saltanatından önce gelir ), kahraman, bir kartal ve bir yılanın kavak ağacının mülkiyeti için kavga ettiği ve yardım istediği sırada karısının gebe kalmasına yardım etmesi için Şamaş’a yalvarır.
Tanrı, her isteği adil ve dikkatli bir şekilde ele alır,tıpkı Gılgamış Destanı'nda olduğu gibi , kahramanın Sedir Ormanı şeytanı Humbaba'yı yenmesine yardım ettiği gibi. Ancak her zaman bu kadar anlayışlı değildi.
İnanna ve Huluppu Ağacı hikayesinde , tanrıça genç bir Huluppu ağacı (muhtemelen bir söğüt) alır ve onu Uruk şehrine nakleder; ağaç olgunlaştığında, tahtasını kullanarak bir taht ve uzanmak için bir kanepe yapacağını düşünür. Yıllar geçtikçe, bir yılan köklerine bir yuva yapar, bir İndugud kuşu dallarına yuva yapar ve ortasına bir Lillitu’nun kötü ruhu ev kurar. İnanna bir akşam ağacını sulamaya geldiğinde ve bu istenmeyen misafirleri gördüğünde, oturup gece boyunca ağlar.
Şafak vakti, ikiz kardeşi Utu/Şamaş doğuda yükseldi ve gökyüzünde yolculuğuna başladı. İnanna onu çağırdı ve ona derdinden bahsetti, ancak günlük yürüyüşünü durduramadı ve ayrıca buna ihtiyacı olmadığını söyledi. İnanna daha sonra yılanı öldüren, kuşu uzaklaştıran ve Lillitu iblisini kaçıran Gılgamış’ın yardımını istedi. Daha sonra ağacı kesti ve tahtı ve yatağı için İnanna’ya sundu.
Aynı hikaye kısmen Gilgamesh, Enkidu ve Netherworld’de anlatılır ve Inanna’nın yalvarışı, onun bencil bir istekte bulunmadığı şeklinde anlaşılır çünkü ağaçtan, Gilgamesh için kutsal olduğu düşünülen ve iyilik için kullanması gereken ama sonra savaş için kötüye kullanılan büyülü eşyalar olan davul ve davul çubuklarını yaratmıştır; bunlar ondan alınmış ve yeraltı dünyasına çekilmiştir. Bu daha sonra Gilgamesh’in silah arkadaşı ve en yakın arkadaşı olan Enkidu’nun onları geri getirmek için yeraltı dünyasına inmeye gönüllü olması için ortamı hazırlar ve orada kapana kısıldıktan sonra, Utu/Shamash geri dönebilmek için perdeyi kaldırır veya bazı yorumlara göre, iki arkadaş son bir kez konuşabilir.
Bu mit, Utu/Şamaş’ın kişiliğinin merkezi bir yönünü vurgular: kişinin hayatının en mahrem yönlerine katılımı. Jeremy Black, tanrının güneş ve adalet ile ilgili yönlerini sıraladıktan sonra, bu konuda yorum yaparak şunları yazar:
Utu'nun üçüncü bir yönü, insanlığın işlerine doğrudan ilgi duymasıydı. Uruk'un erken dönem efsanevi krallarından biri, 'Sümer Kral Listesi' adlı kompozisyonda 'Utu'nun oğlu' olarak tanımlanıyor ve Utu, şehrin daha sonraki kahraman kiglerinden bazılarının, örneğin Gılgamış'ın özel koruyucusu olarak hareket ediyordu. Gılgamış'ın Babil Destanı'nda, Şamaş kahramana Sedir Ormanı'nın canavar koruyucusu Humbaba'ya karşı yardım eder. 'Dumuzi'nin Rüyası' adlı Sümer şiirinde, Utu, Dumuzi'nin onu yeraltı dünyasına götürmek için gelen galla-şeytanlarından kaçmasına yardım eder. (184)
Gılgamış Destanı boyunca , Utu/Şamaş, kahramanı gözetmedeki nezaketi ve çalışkanlığıyla bilinir ve bu nedenle gezginlerin ve serserilerin koruyucu tanrısı olarak kabul edilir. Ayrıca en yüce tanrılarla ve hatta onlara bir yuva sağlayan tanrıların hayırseveriyle ilişkilendirilir.
Gilgamesh Destanı'nın bir yerinde , Gilgamesh ve Enkidu Sedir Ormanı'na doğru yola çıktıklarında, Gilgamesh yoldaşına şöyle der: "Cennete tırmanabilecek adam nerede? Sadece tanrılar görkemli Şamaş ile sonsuza dek yaşar, ama bizim için günlerimiz sayılı, uğraşlarımız bir rüzgar esintisi" (Sanders, 71).
İnsanlığın umutları ve hayalleri, özlemleri ve mücadeleleri bir buhardan biraz daha fazlası olarak görülüyordu, ama Utu/Şamaş ebediydi ve herhangi bir bireysel yaşam sadece bir anı olduktan çok sonra bile yaşamaya devam edecekti.
Hristiyanlık kabul gördükçe adı unutulmuş olsa da, bir tanrının sevgi dolu oğlu, dünyanın ışığı vizyonu unutulmadı.
