Kökenlerinin sınırlarını aşarak Gallo-Romen dünyasında önemli bir figür haline gelen bir Kelt tanrıçası olan Epona’nın kalıcı mirasına her zaman hayran kalmışızdır. Adı muhtemelen atlarla ilgili bir Proto-Kelt kökünden gelen Epona, yalnızca atların, midillilerin, eşeklerin ve katırların koruyucusu değildi; aynı zamanda bolluk ve refah tanrıçasıydı.
Bu ikilik, ikonografisinde açıkça yansıtılır: sıklıkla bir bereket boynuzu, tahıl başakları ve taylarla tasvir edilen Epona, hem toprağın bereketini hem de hayvanların tarımsal yaşamdaki hayati rolünü temsil eder. Dahası, atlarla olan ilişkisi onu öbür dünyaya yolculukla ilişkilendirir; bu tema, Mabinogion’daki Rhiannon gibi sonraki edebi paralelliklerde yankılanır.
Bir bilginin ifade ettiği gibi, “Sonuçta Roma’da tapınılan tek Kelt tanrısı” olan bu tanrıçaya, özellikle süvarilerin koruyucu azizesi olarak, MS birinci ve üçüncü yüzyıllar arasında Roma İmparatorluğu’nda yaygın bir tapınma duyuldu. Bu, büyük çoğunluğu yerel olarak kalmış bir Kelt tanrısı için dikkate değer bir başarıydı.
“Sonuçta Roma’da tapınılan tek Kelt tanrısı,“
Etimoloji ve Kanıt
Epona’nın etimolojik köklerini izlemek bizi Proto-Kelt sözcükleri ve olası dilsel bağlantıların bir labirentinde götürür. İsmin kendisi atlarla güçlü bir ilişkiye işaret eder ve onu Kelt toplumlarının tarımsal ve binicilik yaşamına sıkı sıkıya bağlar. Kesin anlamı hala tartışılırken, diğer Kelt dillerinde benzer sesli terimlerin varlığı bağlantıyı güçlendirir.
Ancak, kesin, evrensel olarak kabul görmüş bir etimoloji hala belirsizliğini korumaktadır. Sınırlı kanıtlar, çoğu adak sunularıyla ilişkilendirilen eserler ve yazıtlardan oluşmaktadır. Küçük bronz figürinlerden daha büyük taş heykellere kadar uzanan bu nesneler, Epona’nın görsel temsili ve kendisine tapınıldığı bağlamlar hakkında paha biçilmez içgörüler sağlar. Bu eserlerin Germania’dan Pannonia’ya ve ötesine kadar olan coğrafi yayılımı, Epona’nın kültünün kapsamını vurgular.
Epona’nın tapınımına dair kanıtları Almanya’da, özellikle de MS 200’e tarihlenen bir heykelin tanrıya elle tutulur bir bağ sunduğu Köngen’de buluyoruz. Tuna eyaletlerinden, Galya’dan ve hatta Kuzey İspanya’ya (burada Epane olarak görünür) ve Portekiz’e (Iccona Loiminna olarak) kadar uzanan yazıtlar, onun tüm bölgeyi kapsayan çekiciliğini daha da doğruluyor.
İlginç bir şekilde, bu yerli Kelt tanrısının algısı, Roma yönetimi altındaki bölgelere yayıldıkça değişti, ancak adı bir şekilde sabit kaldı. Erken İmparatorluk döneminde Galya’nın Romanizasyonu, Epona’nın rolünün, özellikle süvariler arasında genişlemesine neden oldu. Kültü, üyelerinin çoğu Galya, Aşağı Germania ve Pannonia’dan gelen İmparatorluk At Muhafızları (equites singulares Augusti) dahil olmak üzere, İmparatorluk genelindeki yardımcı süvari birlikleri arasında özellikle yaygınlaştı.
Epona’ya ve diğer Kelt, Roma ve Cermen tanrılarına adanmış büyüleyici bir adak koleksiyonu, Roma’nın kendisinde, Lateran’da bile keşfedildi. Tapınımının Karintiya ve Steiermark’da da yaygın olduğu bildirilmektedir.
Euhemeristik Bir Açıklama ve Ritüel Önemi
Epona’nın kökenine dair euhemeristik bir açıklama, geleneksel olarak Plutarch’a atfedilen (ancak artık “Pseudo-Plutarch” olarak sınıflandırılan) Parallela Minora’da yer alır. Bu anlatı, bir kısrakla ilişkisi olduğu ve bunun sonucunda Epona adında bir kızının doğduğu ve daha sonra atların korunmasıyla ilişkilendirilen tanrıça haline geldiği söylenen Fulvius Stellus adlı bir adamın hikayesini anlatır.
Daha sonra Giambattista Della Porta’nın Magia naturalis (1589) adlı eserinde anlattığı bu hikaye, alışılmadık insan-hayvan çiftleşmeleri bağlamında yer alıyordu. Burada ilginç olan ve tartışmamızla ilgili olan şey, bu anlatının, Vedik ashvamedha veya Giraldus Cambrensis tarafından anlatılan İrlanda ritüeli gibi, her ikisi de krallıkla bağlantılı olan Hint-Avrupa kültürlerindeki kurban ritüelinin bir anısını temsil ediyor olabilmesidir.
Bunun, kralın bereketin egemen tanrıçasının sembolü olan beyaz bir kısrakla çiftleştiği ritüel uygulamasının bir yansıması olabileceğine inanıyoruz.
İkonografi ve Sanatsal Temsiller
Epona’nın çeşitli eserlerdeki görsel temsili, bölgesel farklılıklara rağmen büyüleyici bir tutarlılık sergiliyor. Benoît, Epona heykellerinin beş ana türünü tanımladı: atlı tip (onu at üstünde gösteren), bir atın önünde ayakta veya otururken tasvir edenler, iki at arasında olanlar, potnia theron tarzında at terbiyecisi tipi ve bir kısrak ve tay içeren sembolik bir tasvir. Galya’da yaygın olan atlı tip, onu tipik olarak yan eyerde yan oturmuş veya (nadiren) bir atın üzerinde yatarken tasvir eder.
Galya dışında daha yaygın olan İmparatorluk tipi, onu tahtta oturmuş ve iki veya daha fazla at veya tay tarafından çevrelenmiş olarak gösterir. Şu anda Budapeşte’deki Szépmüvézeti Müzesi’nde bulunan Dacia’dan bir stel, onu Kibele benzeri bir biçimde, elleri at arkadaşlarının boyunlarında, bir tahtta cepheden oturmuş olarak tasvir eder.
Epona’nın varlığı heykelin ötesine uzanır. Apuleius, The Golden Ass adlı eserinde , taze güllerle süslenmiş, ona adanmış bir nişten bahseder ve bu, onun bolluk ve refahla olan ilişkisini daha da vurgular. Juvenal, Satires adlı eserinde , Epona’nın ibadetini ve ikonografisini istikrarlı çevreyle ilişkilendirir ve gerçekten de, Epona’nın küçük tasvirleri, geniş bir alanda bulunan Roma ahır ve ambar komplekslerinde bulunmuştur.
Mirası edebiyat ve sanatta yankılanır, Victor Hugo’nun Sefiller’inde Éponine karakterinin adı ona gönderme yapar, Legend of Zelda serisinde Link’in sadık atı Epona karakterine kadar. Müzisyen Enya bile BBC belgeseli The Celts’in soundtrack’inde yer alan bir şarkıyı tanrıçaya adadı. İsviçreli bir folk metal grubu olan Eluveitie de tanrıçayı öven bir Galce şarkı yayınladı.
Epona Britanya’da ve Ötesinde
Britanya’da, Epona ile Roma öncesi bir bağlantı olasılığı, yamaca oyulmuş ve muhtemelen MÖ 1380-550’ye tarihlenen Uffington Beyaz Atı aracılığıyla öne sürülmektedir. Ancak, bu, Epona ile kesin olarak bağlantı kurmak için çok erkendir ve hatta bir atı temsil etmeyebilir. 20. yüzyılın ortalarına kadar devam eden, Cornwall, Padstow ve Somerset, Minehead’de 1 Mayıs’ta hobi atı dansı geleneği, geçen yüzyılda folklorcular tarafından Epona’ya duyulan saygıdan kaynaklandığı düşünülmüştür.
Ancak, Padstow’daki kutlamaların sonunda hobi atının ritüel olarak boğulması, 18. yüzyıldan öncesine ait kesin bir kanıttan yoksundur. Britanya’daki küçük bir Roma bronz heykeli, tanrıçayı otururken, “dikkat çekici derecede küçük” bir kısrak ve tay ile çevrili olarak göstermektedir.
Mabinogion olarak bilinen ortaçağ Gal masal koleksiyonu, beyaz bir ata binen ve yavaş, zahmetsiz yürüyüşüyle tüm takipçilerini garip bir şekilde geride bırakan asil bir figür olan Rhiannon’u konu alır. Yavrularını öldürmekle haksız yere suçlanan Rhiannon, yedi yıllık bir kefaret öder, bir at rolünü oynar, yolcuları saraya taşır ve onlara hikayesini anlatır, ayrıca bir eşeğin koşum takımını giyer.
O ve bir deniz tanrısından olan oğlu (bkz. Roma-Yunan deniz ve at tanrısı Poseidon) bazen kısrak ve tay olarak tanımlanır. Ronald Hutton, Epona ve Rhiannon arasındaki iddia edilen bağlantılara karşı şüpheciliğini dile getirir; ikincisi çok daha sonraki, edebi bir yaratımdır, ancak artık kaybolmuş sözlü geleneklerden yararlanır.
Aralık ayında hala gerçekleştirilen Güney Galler’deki Mari Lwyd (Gri Kısrak) adlı halk ritüeli, bazı folklorcular tarafından Epona’ya duyulan saygının bir devamı olarak görülüyor; ancak yine de bu uygulamanın yaşı, kökeni veya amacı konusunda kesin bir kanıt bulunmuyor.
Bugün, Epona’nın mirası devam ediyor. Michigan’daki Mackinac Adası’nda, her Haziran ahır turları, hayvan kutsamaları ve Epona ve Barkus Geçit Töreni ile kutlanıyor. Adanın atlı ulaşıma olan bağımlılığı göz önüne alındığında, bu kutlama özel bir öneme sahip. Epona ayrıca bugün Neo-Druidler, Paganlar ve diğer politeistler tarafından da saygı görüyor. Hikayesi, etkisi coğrafi kökenlerinin çok ötesine uzanan ve hem tarih hem de kültür üzerinde kalıcı bir iz bırakan bir Kelt tanrıçasının gücüne dair büyüleyici bir tanıklık olmaya devam ediyor.
