Spenta Armaiti: Toprağın Tanrıçası, Zerdüştîliğin Kutsal İnancın İnci Simgesi

Spenta Armaiti, Zoroastrian kozmolojide hem “kutsal bağlılığın” hem de “toprağın ana varlığının” simgesidir. Ahura Mazda’nın yaratımı olan bu yazata, hem tanrıça hem de ana ruh olarak tapılır; Sepandārmazgān festivaliyle kadınlar ve bereket kutlanır. Zerdüştî ritüellerde, tarım inançlarında ve günümüz çevreci mesajlarında onun izlerini sürüyoruz.

Antik İran’ın derinliklerinden günümüze uzanan Zerdüştî inancı, insanlık tarihinin en eski tek tanrılı dinlerinden biri olarak kabul edilir. Bu inancın kalbinde, bilgeliğin ve iyiliğin yaratıcısı Ahura Mazda’nın yanı sıra, onun ilahi emanasyonları olan Amesha Spentalar, yani Ölümsüz Kutsallar yer alır. Bu kutsal varlıklar arasında özel bir yere sahip olan Spenta Armaiti, sadece bir ilahi figür değil, aynı zamanda toprağın kutsallığını, insanın adanmışlığını ve dişil bilgeliğini simgeleyen paha biçilmez bir inci gibidir. Onun adı, hem fiziksel dünyanın bereketiyle hem de ruhsal dünyanın sarsılmaz imanıyla eşanlamlıdır.

Proto‑İran Mitlerinden Avesta’ya: Armaiti’nin Kökeni ve Evrimi

Spenta Armaiti’nin kökenleri, Zerdüştîlik öncesi Proto-İran ve hatta Proto-Hint-İran mitolojisinin derinliklerine uzanır. Hint-İran dinlerinde “Armati” veya “Aramati” olarak bilinen bu figür, zihinsel ve fiziksel adanmışlık, alçakgönüllülük ve itaatkârlık gibi nitelikleri temsil eden bir tanrıça veya soyut bir güç olarak ortaya çıkmıştır. Bu erken dönemlerde, Aramati genellikle yeryüzü, verimlilik ve istikrarla ilişkilendirilirdi. Toprağın sabrı, sessiz gücü ve yaşamı besleme yeteneği, bu ilksel adanmışlık kavramıyla özdeşleştirilmiştir.

Zerdüşt’ün reformlarıyla birlikte, bu antik figür, Zerdüştî panteonunda benzersiz ve yüce bir konuma yükseltilmiştir. Zerdüşt, mevcut tanrı ve tanrıça kavramlarını yeniden yorumlayarak ve onları Ahura Mazda’nın tekdilli evrensel düzenine entegre ederek, Armaiti’yi bir Amesha Spenta, yani Ahura Mazda’nın altı büyük emanasyonundan biri haline getirmiştir. Avesta metinlerinde, özellikle Gatalar’da (Zerdüşt’ün kendisi tarafından yazıldığına inanılan ilahiler), Armaiti’nin rolü daha da derinleşir.

Artık sadece soyut bir adanmışlık kavramı değil, aynı zamanda fiziksel yeryüzünün kişileşmiş hali ve doğru düşüncenin, sabrın ve adanmışlığın somutlaşmış hali olarak görülmüştür. Bu evrim, Spenta Armaiti’nin hem maddi evrenin bir parçası hem de Ahura Mazda’nın ilahi planının bir veçhesi olarak çok katmanlı önemini pekiştirmiştir. O, kozmik düzenin bir direği ve aynı zamanda bireysel ruhun ahlaki pusulasıdır.

Spəntā Ārmaiti’nın Anlamı: Kutsal Adanmışlık ve Toprak Ana

Spenta Armaiti’nin adı, Zerdüştî öğretisinin özünü yansıtan derin anlamlar taşır. Avesta dilinde “Spenta” kelimesi, kutsal, cömert, faydalı, ilerletici ve büyüyen gibi anlamlara gelir. Bu terim, Ahura Mazda’nın iyicil, yaratıcı ve geliştirici niteliklerini ifade eder. “Armaiti” ise, doğru düşünce, adanmışlık, dürüstlük, sabır, alçakgönüllülük ve sarsılmaz inanç gibi erdemleri temsil eder. Kelime kökenleri itibarıyla “Armaiti,” “doğru düşünce” veya “doğru zihin” anlamına gelir ve bu, Zerdüştîliğin temelini oluşturan iyi düşünce (Humata), iyi söz (Hukhta) ve iyi eylem (Hvarshta) prensipleriyle doğrudan bağlantılıdır.

Bu iki kelimenin birleşimi olan Spenta Armaiti, “Kutsal Adanmışlık”, “Kutsal Sabır” veya “İlahi Doğru Düşünce” olarak tercüme edilebilir. Ancak onun anlamı sadece soyut bir erdemle sınırlı değildir. Spenta Armaiti, aynı zamanda yeryüzünün, Toprak Ana’nın kişileşmiş hali olarak kabul edilir. Nasıl ki toprak sabırla tohumları besler, üzerindeki tüm yaşamı destekler ve sessizce büyümeye izin verir; Spenta Armaiti de benzer bir sabrı ve adanmışlığı temsil eder. O, sadece fiziksel dünyanın bereketi ve verimliliği ile değil, aynı zamanda insanın Tanrı’ya ve iyiliğe olan sarsılmaz bağlılığıyla da ilişkilidir.

Toprakla olan bu derin bağlantı, Zerdüştîliğin çevresel etiğinin temelini oluşturur; toprağa saygı duymak, onu kirletmemek ve ona iyi bakmak, Spenta Armaiti’ye duyulan saygının bir göstergesidir. Toprak, insanlığın evi, besleyicisi ve yaşamın kaynağıdır; bu nedenle, toprağa gösterilen özen, insan ruhunun saflığını ve adanmışlığını yansıtır.

Ahura Mazda’nın Kızı mı? Amesha Spenta Ailesindeki Rolü

Zerdüştî teolojisinde, Ahura Mazda’nın kendisiyle özdeşleşen veya ondan yayılan altı (bazen yedi, Spenta Mainyu’yu da dahil ederek) yüce varlık bulunur: Amesha Spentalar (Ölümsüz Kutsallar). Bu varlıklar, Ahura Mazda’nın farklı niteliklerini ve yaratılışının temel prensiplerini temsil ederler. Onlar, Ahura Mazda’nın “çocukları” veya “emanasyonları” olarak adlandırılsa da, bu daha çok metaforik bir ifadedir; onların Ahura Mazda ile ayrılmaz bir bütünlük içinde olduğu düşünülür. Her bir Amesha Spenta, evrenin belirli bir yönünü ve insanlığın geliştirmesi gereken bir erdemi yönetir.

Spenta Armaiti, bu ilahi ailenin önemli bir üyesidir. Diğer Amesha Spentalarla olan ilişkisi şöyledir:

• Vohu Manah (İyi Düşünce): Bilgelik ve iyi niyeti temsil eder.
• Asha Vahishta (En İyi Hakikat/Düzen): Kozmik düzeni, hakikati ve doğruluğu temsil eder.
• Khshathra Vairya (İstenen Güç/Egemenlik): İlahi gücü, adil yönetimi ve metalleri temsil eder.
• Haurvatat (Bütünlük/Sağlık): Tamlığı, sağlığı ve suyu temsil eder.
• Ameretat (Ölümsüzlük): Sonsuz yaşamı, ölümsüzlüğü ve bitkileri temsil eder.
• Spenta Armaiti (Kutsal Adanmışlık): Toprağı, sabrı, alçakgönüllülüğü ve sarsılmaz inancı temsil eder.

Spenta Armaiti’nin Amesha Spenta ailesindeki rolü, özellikle toprakla olan bağlantısıyla ve insanlığın Tanrı’ya olan adanmışlığıyla öne çıkar. O, diğer Amesha Spentaların ideallerini (iyi düşünce, hakikat, bütünlük) somutlaştırmak için gerekli olan sabrı ve azmi sağlar. İnsan, toprağa iyi bakarak ve ona adanmışlıkla davranarak, aslında Spenta Armaiti’ye onur vermiş olur. Bu bağlamda, Spenta Armaiti, sadece fiziksel dünyanın değil, aynı zamanda insan ruhunun sabrının ve Tanrı’ya olan sadakatinin de koruyucusudur. O, Zerdüştî yaşam felsefesinin temel taşlarından biridir: iyi bir yaşam sürmenin ve kozmik düzene uyum sağlamanın yolu, adanmışlık, sabır ve alçakgönüllülükten geçer.

Zam ve Armaiti: Toprakla İlahi İlişki ve Koruyuculuğu

Zerdüştî kozmolojisinde, “Zam” kelimesi, yeryüzünü, toprağı ve gezegeni ifade eden önemli bir kavramdır. Spenta Armaiti ile Zam arasındaki ilişki, Zerdüştîliğin çevresel etiğinin ve doğaya olan saygısının temelini oluşturur. Spenta Armaiti, toprağın kişileşmiş hali ve ilahi koruyucusu olarak, yeryüzünün saflığını, verimliliğini ve kutsallığını temsil eder.

Zerdüştî öğretisine göre, Ahura Mazda’nın yarattığı yedi ana element veya varlık arasında toprak (Zam) da yer alır ve bu, Spenta Armaiti’nin özel alanı ve koruması altındadır. Toprak, yaşamın kaynağıdır; bitkiler, hayvanlar ve insanlar onun üzerinde yaşar, ondan beslenir. Bu nedenle, toprağa saygı duymak, onu kirletmemek ve ona iyi bakmak, bir Zerdüştî için sadece çevresel bir görev değil, aynı zamanda dini ve ahlaki bir zorunluluktur. Toprağı kirletmek, Zerdüştî inancında büyük bir günah olarak kabul edilir çünkü bu, Spenta Armaiti’ye, yani ilahi adanmışlığa ve kutsallığa karşı işlenmiş bir suçtur.

Bu kutsal ilişki, Zerdüştî ritüellerinde ve günlük yaşam pratiklerinde de kendini gösterir:

• Purity ve Kirlilik: Zerdüştîlikte, ölülerin toprağa gömülmesi yasaktır (geleneksel olarak, Vahşi Kuleler’de veya Dokhma’larda akbabalara bırakılırdı), çünkü insan bedeninin bozulması toprağı kirleteceğine inanılırdı. Su ve ateş gibi, toprak da kutsal bir elementtir ve saf tutulmalıdır.
• Tarım ve Bereket: Çiftçilik, Zerdüştîlikte yüce bir meslek olarak görülür. Toprağı işlemek, tohum ekmek ve ondan ürün almak, Spenta Armaiti’nin gücünü ve bereketini onurlandırmak anlamına gelir. Toprağa verilen her tohum, Spenta Armaiti’ye duyulan güvenin ve adanmışlığın bir göstergesidir.
• İnşaat: Ev veya yapı inşa ederken bile, toprağa zarar vermemek ve onun kutsallığına riayet etmek önemlidir.

Spenta Armaiti’nin Zam ile olan bu ilahi birleşimi, Zerdüştîleri sadece fiziksel dünyalarını korumaya değil, aynı zamanda ruhsal dünyalarını da temiz ve adanmış tutmaya teşvik eder. Nasıl ki iyi bakılan toprak bol ürün verirse, adanmış bir ruh da iç huzuru ve Ahura Mazda’nın lütfunu bulur.

Ritüellerin Kalbinde: Yasna, Vendidad ve Spenta Armaiti’ne Övgü

Spenta Armaiti, Zerdüştî ritüellerinin ve kutsal metinlerinin ayrılmaz bir parçasıdır. Onun adı ve nitelikleri, günlük ibadetlerden büyük törenlere kadar Zerdüştî yaşamının her alanında yankılanır.

Yasna: Zerdüştîliğin ana ibadet metni olan Yasna, 72 bölümden oluşur ve tanrısal varlıklara ve prensiplere övgüler içerir. Yasna’nın en kutsal bölümleri olan Gatalar’da (Zerdüşt’ün ilahileri), Spenta Armaiti’den sıkça bahsedilir. Örneğin, Yasna 47.3’te “Spenta Armaiti aracılığıyla en iyi zihne sahip olan, O’nunla (Ahura Mazda ile) adalet ve iyi düşünceyi gören kişi” ifadesiyle, onun doğru düşünceye ulaşmadaki rolü vurgulanır.

Yasna 48.5’te ise “Ey Armaiti, gerçek ve adil bir şekilde yaşayan kişi, iyi bir düşünce ve hakikatle dolu olan kişi, O’nun hükmüne layıktır” denilerek, erdemli yaşamın temel direği olarak sunulur.

Gatalar, Spenta Armaiti’yi sadece bir toprak tanrıçası olarak değil, aynı zamanda insan ruhunun içsel olgunluğunu ve Tanrı’ya bağlılığını sağlayan bir güç olarak resmeder.

Daha sonraki Avesta metinlerinde ise onun toprakla olan somut bağı daha belirgin hale gelir. Ayinlerde, tapınaklarda veya evde yapılan ibadetlerde, Spenta Armaiti’ye dualar edilir, onun kutsal nitelikleri anılır ve ondan bereket ve sabır dilenir.

Vendidad: “Daeva’lara Karşı Yasa” anlamına gelen Vendidad, daha çok dini yasaları, saflık kurallarını ve kirlilikle başa çıkma yöntemlerini içeren bir metindir. Bu metinde, Spenta Armaiti’nin toprakla olan bağlantısı ve onun kutsallığına yönelik ihlallerin sonuçları detaylandırılır. Vendidad, toprağın kirlenmesinin, özellikle ölü bedenler veya diğer pisliklerle temas etmesinin, Spenta Armaiti’ye karşı işlenmiş büyük bir günah olduğunu belirtir. Bu tür kirliliklerin arındırılması için katı kurallar ve törenler vardır. Örneğin, ölü bir bedenin düştüğü toprağın belirli bir süre kirli kalması ve arındırılması gerektiği belirtilir.

Bu kurallar, Zerdüştîlerin toprağı sadece fiziksel bir varlık olarak değil, aynı zamanda kutsal bir ilahi emanasyon olarak görmelerinden kaynaklanır ve Spenta Armaiti’nin koruyuculuğu altındaki bu kutsal alanın önemini vurgular.

Tüm bu ritüeller, Spenta Armaiti’nin Zerdüştî inancındaki merkeziyetini pekiştirir. O, sadece bir tanrıça değil, aynı zamanda Zerdüştî yaşam biçiminin temelini oluşturan adanmışlık, sabır, saflık ve doğayla uyum içinde yaşama felsefesinin canlı bir simgesidir.

Sepandārmazgān Festivali: Sevgiyle Kutlanan Kadim Kadın Bayramı

Spenta Armaiti’ye duyulan saygı ve sevgi, takvimde özel bir gün olan Sepandārmazgān (Esfandegan veya Jashn-e Esfandegan olarak da bilinir) festivalinde doruğa ulaşır. Bu kadim İran festivali, geleneksel olarak Pers takviminin on ikinci ve son ayı olan Esfand ayının beşinci gününde kutlanır (genellikle Şubat sonuna denk gelir).

Sepandārmazgān’ın kökenleri, Zerdüştîlik öncesi dönemlere dayanır ve başlangıçta toprak bereketi, tarım ve doğurganlık ile ilişkilendirilmiştir. Toprağın uyanışını, ekim mevsiminin başlangıcını ve kışın sonunu müjdeleyen bir bayramdı. Ancak Zerdüştîliğin etkisiyle, bu bayram Spenta Armaiti ile özdeşleşerek yeni bir anlam kazanmıştır. Spenta Armaiti’nin toprak ana ve adanmışlık simgesi olması nedeniyle, festival zamanla kadınların, annelerin ve eşlerin onurlandırıldığı bir kutlamaya dönüşmüştür.

Festivalin temel gelenekleri şunları içerir:

• Kadınların Onurlandırılması: Sepandārmazgān, kadınlara değer verildiği ve onların yaşamdaki önemli rollerinin takdir edildiği bir gündür. Erkekler, eşlerine, annelerine, kız kardeşlerine ve diğer kadın akrabalarına hediyeler verir, onlara sevgi ve saygı gösterirler. Bu gün, kadınların aile ve toplumdaki fedakarlıklarını ve anneliklerinin kutsallığını kutlamak için bir fırsattır.
• Toprağın Kutsanması: Festival, toprağın bereketi ve verimliliği için duaların edildiği, tohumların ekildiği ve tarım aletlerinin temizlendiği bir zamandır. Çiftçiler, yeni ekim mevsimi için iyi bir hasat dileğinde bulunurlar.
• Toplumsal Kutlamalar: Aileler ve topluluklar bir araya gelir, özel yemekler hazırlanır, şarkılar söylenir ve dans edilir. Bu, neşe ve birlikteliğin bir kutlamasıdır.
• Aşk ve Evlilik: Bazı geleneklerde, bu gün evlenmek isteyen gençlerin de bir araya geldiği, sevgi ve aşkın kutlandığı bir bahar festivali olarak da anılmıştır, “İran Aşk Günü” olarak da nitelendirilmiştir.

Sepandārmazgān, günümüzde İran’da İslami bayramların gölgesinde kalmış olsa da, özellikle kadın hakları savunucuları ve kültürel miraslarını korumak isteyen gruplar tarafından yeniden canlandırılmaya çalışılmaktadır. Bu festival, kadim bir inancın, toprağın ve kadınların kutsallığını vurgulayan eşsiz bir mirastır.

Modern İran’da Armaiti’nin İzleri: Esfand Ayından Kadın Kültüne

İran, binlerce yıllık zengin bir kültürel mirasa sahiptir ve İslam’ın dominant din olmasına rağmen, Zerdüştî kökenli birçok gelenek ve sembol günlük yaşamda ve kültürel hafızada varlığını sürdürmektedir. Spenta Armaiti’nin izleri de, bu kadim mirasın modern İran’daki yansımalarından biridir.

En belirgin izlerden biri, Pers takviminin son ayı olan Esfand‘ın adıdır. “Esfand” kelimesi, doğrudan Avesta’daki “Spenta Armaiti” kelimesinden türemiştir. Bu ayın adı, toprağın bereketini, baharın gelişini ve tabiatın yeniden uyanışını sembolize eder. Esfand ayı boyunca, özellikle Nevruz’a (Pers Yeni Yılı) hazırlıklar yapılır, evler temizlenir, yeni kıyafetler alınır ve doğa yeniden canlanmaya başlar. Bu, toprağın (Armaiti’nin) kış uykusundan uyanışının ve yeni bir yaşam döngüsünün başlangıcının bir yansımasıdır.

Sepandārmazgān festivali, her ne kadar İslami devrimden sonra resmi olarak kutlanmasa da, gayri resmi olarak veya kültürel gruplar arasında yaşamaya devam etmektedir. Özellikle kadın hakları aktivistleri ve İran’ın kadim kimliğine vurgu yapmak isteyen kesimler, bu festivali “Kadınlar Günü” veya “Toprak Ana Günü” olarak yeniden yorumlayarak kutlamaktadır. Bu kutlamalar, kadınların toplumdaki rolüne dikkat çekmek, onların gücünü ve annelik vasıflarını onurlandırmak için bir platform sunar. Modern İran’da, Sepandārmazgān’ın popülaritesinin artması, köklerine dönme ve kadim kültürel değerleri yeniden sahiplenme arayışının bir göstergesidir.

Armaiti’nin sembolizmi, sadece bir ay adında veya bir festivalde kalmaz; İran edebiyatında, mimarisinde ve hatta bazı halk inanışlarında, toprağın ve dişil bilgeliğin kutsallığına dair ima ve göndermeler bulunabilir. İranlıların toprağa, doğaya ve aile bağlarına verdiği önem, dolaylı yoldan Spenta Armaiti’nin temsil ettiği değerlerle örtüşmektedir. Toprağı işleyen çiftçiden, bahçesini seven şehirliye kadar, İranlıların doğayla kurduğu derin bağ, Spenta Armaiti’nin binlerce yıldır beslediği ruhsal mirasın modern dünyadaki sessiz ama güçlü yankısıdır.

Sonuç

Spenta Armaiti, Zerdüştî inancının sadece bir figürü değil, aynı zamanda evrensel değerleri ve derin ekolojik bilinci temsil eden eşsiz bir semboldür. Proto-İran mitlerinden Zerdüşt’ün öğretilerine, oradan da modern İran kültürüne uzanan yolculuğu, onun çok yönlü ve zamana meydan okuyan önemini açıkça ortaya koymaktadır. O, hem fiziksel toprağın bereketi ve sabrı hem de insan ruhunun adanmışlığı, alçakgönüllülüğü ve sarsılmaz inancının kişileşmiş halidir.

Amesha Spenta ailesindeki rolüyle Ahura Mazda’nın ilahi planının bir parçası olan Spenta Armaiti, Zerdüştîleri toprağa saygı duymaya, onu korumaya ve yaşamı besleyen bu kutsal kaynağa özen göstermeye çağırır. Yasna gibi kutsal metinlerdeki övgüler ve Vendidad’daki saflık kuralları, onun Zerdüştî yaşam felsefesindeki merkezi konumunu pekiştirir. Sepandārmazgān festivali gibi kutlamalar ise, onun mirasının kültürel bağlamda nasıl yaşatıldığının ve özellikle kadınların ve doğanın kutsallığına duyulan saygının modern dünyada bile nasıl yankı bulduğunun canlı bir kanıtıdır.

Spenta Armaiti, geçmişin bilgeliğini günümüzün çevresel ve toplumsal sorunlarına bağlayan güçlü bir köprü görevi görür. O, bizlere sadece toprağa değil, aynı zamanda kendimize, birbirimize ve evrene karşı adanmışlık, sabır ve saygıyla yaklaşmanın önemini hatırlatan bir rehberdir. Zerdüştîliğin bu “Toprak Tanrıçası” ve “Kutsal Adanmışlığın İnci Simgesi”, insanlık için halen ilham verici bir rol model olmaya devam etmektedir.