Ayı Tanrıça Ayı Ana
Ayı Ana – Türk ve Altay mitolojisinde Ayı Tanrıça. Farklı Türk dillerinde Azı (Adı, Azığ, Adığ) Ana olarak da söylenir. Moğollar Bavgay Ece derler. Bazı Türk boyları ayıdan türediklerine inanırlar. Finlerde ayı en kutsal hayvan olarak kabul edilir. Kahverengi ayı bu toplumda ayrı bir öneme sahiptir. Fin (Suomi) halkı Ural kökenli olup Türklere komşu bir kavimdir ve İskandinavyaya göç ederek orada devlet kurmuşlardır.
Ayı; gücü, toprağı, savaşçılığı büyüklüğü simgeler.
Ayı tırnağının ve pençelerinin koruyuculuğuna inanılır. Modern ekonomi/borsa teorilerinde Ayı Eğilimi yukarıdan aşağıya doğru vurulan pençeyi, yâni değeri düşen kıymetlerden kâr elde etmeyi anlatır ve bu benzetmenin yapılmış olması insanın ne kadar çağdaş olursa olsun daima içinde ilkel bir yön bulunduğunu açıkça ortaya koyar. Gerçi bu durumun doğrudan Türk söylenceleriyle bağlantılı olduğunu söylemek mümkün değildir fakat pek çok kültürün de ortak algılayaşlarının olduğu muhakkaktır. Yâni söylencelerin de kendine özgü yönleri olduğu kadar diğer toplumlarla benzer ve aynı zihinsel süreçlerle ortaya çıkmış olan taraflarını da göz ardı etmemek gerekir. (Karşıt: Boğa Eğilimi).
İnsanoğlunun korktuğu şeye saygı duymasının ve onu yok etmeye çalışmak yerine onunla özdeşleşerek onun gibi olmayı amaçlamasının en güzel örneği Ayı Ana ve Ay Ata kavramlarıdır.
Ayı Tanrısı Ayı Ata
Ayı Ata – Türk mitolojisinde Ayı Tanrı. Farklı Türk dillerinde Azı (Adı, Azığ, Adığ) Ata olarak da söylenir. Moğollar Bavgay Ecege derler. Bazı Türk boyları ayıdan türediklerine inanırlar. “Aba Tös” adlı ongun da ayıyı betimler. Aba (Ebe, Ebüge) bazı boylarda ayı anlamına gelmektedir.
Ayının isminin açıkça söylenmemesi gerektiği inancı özellikle Altaylarda, Yakutlarda ve Dolganlarda da vardır. Onun için Abay veya Dayı denir. İnanca göre ayı isminin söylendiğini topraktan işitir. Çünkü “Er Kulaktu” / “Çir Kulaktı” (Yer Kulağı) onu duyar. Anadoluda yerin kulağı vardır deyimi de bunu ifâde eder. Ayının yaşadığı yer de toprak ve yeraltıdır. Yer sadece ayı ile değil, kurt, yılan ve benzeri tabu oluşturmuş canlılar hattâ insan ile de iletişim kurabilir. Bu inanç yılan, kurt ve benzerleri için de geçerlidir. Ayı isminin “dayı” ile eşdeğer tutulması “Köprüyü geçene kadar ayıya dayı demek” sınakası (atasözü) ile de bağlantılıdır.
Moğollardaki Abgalday (Avgalday) ise Ayı Ata anlamına gelir ve şamanın giydiği ayı biçimli bakır bir maskedir. Ayı yeryüzündeki pek çok kültürde korkulan bir hayvan olarak yer almıştır. Çöllerde, bozkırda, ormanda, kutuplarda dâhi var olan türleri onu gücün ve vahşî yaşamın simgelerinden birisi hâline getirmiştir. Ayı; pençeleri olan iri ve yırtıcı bir hayvandır.
İyi Ruh Ayıhı
Ayıhı – Türk, Altay ve Yakut mitolojilerinde iyi ruhlar. Ayığı olarak da söylenir. İyilik yapan ruhlardır. Melek anlamında da kullanılmıştır. Yeryüzünde iyilik yapan insanları korurlar. Yoldan çıkanları ise yalnız bırakırlar. Karşıtı Abası’dır.
Saka Türklerinde, yaratılışın, iyiliğin ve hayırseverliğin başlangıcı olarak kabul edilen kutsal varlıkların ve meleklerin genel adıdır. Ayıhı, tüm varlıkların yaratıcısı olan, hayırsever bir güçtür. Yakutların inançlarında dünyanın yaratıcısı sayılan “Ürüng Ay Toyon”, onların en büyüğüdür. Bu tanrısal varlıklar, çocukların doğmasına, toprakların bereketlenmesine ve ürünlerin verimliliğine yardım eder ve insanlara da can verirler.
Ürüng Ay Toyon, Moğol halk kültüründe büyük öneme sahip olan geleneksel bir bayramdır. Her yıl Moğolistan’ın çeşitli bölgelerinde ve Moğol diasporasının yaşadığı diğer ülkelerde coşkuyla kutlanır. Bu özel gün, Moğol halkının tarih boyunca köklü geleneklerini, kültürel mirasını ve toplumsal birliğini kutlamak için düzenlenir.
Ürüng Ay Toyon, genellikle ayın dördüncü gününe denk gelir ve kutlamalar, zengin bir etkinlik ve ritüel yelpazesiyle doludur. Geleneksel dans gösterileri, at yarışları, yay okçuluk yarışmaları ve geleneksel giysilerle yapılan renkli törenler bu bayramın önemli unsurları arasındadır. Ayrıca, halk arasında bir araya gelme, misafirperverlik ve paylaşma gibi değerleri pekiştirmek amacıyla aile ve komşuluk ziyaretleri de yaygın bir uygulamadır. Ürüng Ay Toyon, Moğol halkının birlik ve beraberlik duygularını pekiştiren, kültürel bağlarını güçlendiren ve toplumsal dayanışmayı destekleyen anlamlı bir etkinliktir.
Bur’lar
Bur – Altay ve Moğol mitolojisinde ve halk inancında iyi ruh demektir. Ayıhı ile eşdeğer olarak bahsedilir. Moğolca da Burh olarak da söylenir. İyi bir insanın ruhu kastedildiği gibi doğadaki iyicil varlıklar için de kullanılır. Şamanın göğe yükselen ruhuna da Bur adı verilir. Burhan veya Burkan sözü Moğol Budizminde hem Buda’yı hem de iyi ruhları ifâde etmekte kullanılır. Karşıtı Buk’dur. Sözcük, Bura/Burçın (geyik) sözleriyle kökensel olarak benzeşir ve geyik Türklerde kutsal bir hayvandır.
