Hayvanlı Takvim
Hayvanlı Takvim (veya 12 Hayvanlı Takvim) – Çin kökenli olup Asya’da yaygın olarak kullanılmış takvim, aynı zamanda bir sistemdir. Bazı bilim adamları ise Türk Takviminin özgün olduğunu Çin Takvimi ile benzerlikler taşıdığını ileri sürmektedirler.
Özellikleri
12 yılın 5 katı olan 60 yıllık devreleri ile Göktürkler, Uygur Türkleri, Tuna Bulgarları, İdil Bulgarları da kullanmış ve Hiung-nu’lar da Çin’in hemen kuzeyinde bulundukları için büyük ihtimalle Hun Türkleri’nde de kullanmıştır. Göktürk Yazıtları, Uygur kitap ve hukuk belgeleri, Tuna Bulgarları’nın yazıtları, Bulgar Hakanları Listesi ve Manas Destanı’ndaki bazı olaylar da bu takvim ile tarihlendirilmiştir.
Bu takvimde her hayvan bir yılı gösterir. Örneğin; “Pars Yılı” gibi. Her yılın o hayvanın özelliklerine göre şekillendiğine inanılır. Örneğin Maymun yılında eğlence ve hilenin artacağı inanışı vardır. Çağ adı verilen (ÇAĞ: 12×5=60 yıl) şeklindeki dönemler halinde ilerler ve bu rakam ortalama insan ömrüdür. 12 Hayvanlı Türk Takvimi Mete Han’ın tahta çıkış tarihi olan M.Ö. 209’da başlar.
Eski Türklerde Aylar
Bir yılda 12 ay vardı. Aylar birinçay (birinci ay) , ikinçay (ikinci ay), üçünçay (üçüncü ay), dördünçay (dördüncü ay), beşinçay (beşinci ay), altınçay (altıncı ay), yedinçay (yedinci ay), sekizinçay (sekizinci ay), dokuzunçay (dokuzuncu ay), onunçay (onuncu ay), onbirinçay (onbirinci ay) ve onikinçay (onikinci ay) diye adlandırılmıştır.
Oşlak Ay
Oşlak Ay (veya Aşlak Ay) – Özellikle Avrasya göçebe halklarının ve Türklerin şaman takviminde birinci aydır.4 Uluğ Kün (Ulu Gün) yâni Nevruz kutlamalarıyla birlikte yâni 21 Martta başlar. Bu bahar şenliği kurban ayinleri ve kutlamalar ve geleneksel eğlenceler ile gerçekleştirişliri ve günümüzde de varlığını sürdürmektedir.
Son Ay
Son Ay (Azerice “Sonay”) – Türk halk kültüründe yılın ilk yarısıdır. Özellikle Azerbaycan folklorunda güz mevsiminin son aylı gecelerine denir. Azerbaycan “ayın düşüncesi”nde (mitolojik anlayışında) Ay ve Güneş sevgilidirler.5 Onların sevgisi sonsuzdur. Ama onlar hiçbir zaman birbirine kavuşamazlar. Ancak gece ve gündüzün eşitlendiği bu günde bu sonsuz sevdalılar birbirlerinin yüzlerini görebilirler. Ama sonra kavuşamadan yine kaybederler. Azerbaycan köylerinde bu gecede çeşitli oyunlar oynarlar.
Târih
Edouard Chavannes, “Le Cycle turc des Douze Animaux 12 Hayvanlı Türk Takvimi adlı araştırmasında, Asya’da kullanılan 12 Hayvanlı takvim Türklere ait bir takvim sistemi olduğunu ve Çinlilerin bu takvimi Türklerden aldığını düşünerek “12 Hayvanlı Türk Takvimi” adı koymuştur.
Yıllar
| No | Hayvan | Diğer Söyleyişler | Farklı Kaynaklarda | Anlam | Hakas Takvimi | Yön | Özellikleri |
| 1 | Sıçan | Sıçgan, Sıçkan, Çıçgan | Küsgü | Fare | Küske (“sıçan”) | 0° Kuzey | Hareket, sezgi, dinamizm. |
| 2 | Ud | Ut, Uy | Buğa, Buga, Boğa | Öküz | İnek, İneh (“sığır”) | Sâkinlik, akıl, bilinç. | |
| 3 | Pars | Barıs, Pars | Pars | Tülgü (“tilki”) | Atılganlık, kavga, hırs. | ||
| 4 | Tavışkan | Davışgan, Tovışgan | Koyan, Koban | Tavşan | Hozan (“tavşan”) | 90° Doğu | Merhamet, korkaklık. |
| 5 | Lu | Luy, Ulu, Uluğ | Bal, Balıg, Balık | Ejder / Balık | Kileski (“ejder”) | Talih, zenginlik, çoğalma . | |
| 6 | Yılan | Çılan, Cılan, Zılan | Yılan | Çılan (“yılan”) | Saygı, hürmet, korku. | ||
| 7 | Yunt | Yund, Yont, Yond | Yılkı | At | Çilgi, Çılgı (“at”) | 180° Güney | Acele, telaş, sürat. |
| 8 | Koy | Hoy, Honın, Konın | Koç, Koçkar, Huç | Koyun | Hoy (“koyun”) | Sevgi, dürüstlük, çokluk. | |
| 9 | Biçin | Meçin, Meşin, Piçin | Maymun | Kizi (“kişi”) | Eğlence, kurnazlık. | ||
| 10 | Tabuk | Tagaku, Toguk, Toğ, Takık | Tavuk | Tanah (“tavuk”) | 270° Batı | İsyan, cimrilik, kıtlık. | |
| 11 | İt | İyt, İşt | Köbek, Kübek, Köpek | Köpek | Dorna, Torna (“turna”) | Sadakat, hissiyat, bağlılık. | |
| 12 | Tonguz | Tonuz | Domuz | Öski (“keçi”) | Karmaşa ve sükûnet. |
Yakutlar (Sahalar) ise 12 hayvanlı yıl takvimi kullanmakla birlikte, hayvanların yerine tanrıların adlarını kullanmışlardır:
1. Cöhögöy, 2. Ayısıt, 3. İyehsit, 4. Ayığ 5. Buğor, 6. Cahın
7. Suğorun, 8. Hotoy, 9. Bayanay, 10. Sehen, 11. Tanha 12. Otun
Günler
Türklerde gün isimlerinin yabancı kökenli olmasının sebebi bazı tarihçilere göre; göçebelik sebebiyle Türklerde gün kavramının gelişmemesidir. Türk Takvimi’nde bir gün 12 bölüme ayrılır, her bölüme Çağ adı verilirdi. Bir çağ iki saat, dolayısıyla bir gün de 24 saatti. Herbir çağ ise sekiz Kehten ibâretti. Yılbaşı, gece-gündüz eşitliğinin yaşandığı 21 Mart, Nevruz günü kutlanırdı.
Eski Türklerde Mevsimler
| Eski isim | Halk takviminde | Günümüzde | Farsça (D. Anadolu, Azerbaycan) |
| Oğlakay | Kök, Kökey, Köklem, Köktem11 | İlkbahar | Bahar |
| Yaz, Yay, Cay | Yaz | ||
| Uluğay | Güz, Güzey, Güzlem, Güzdem | Sonbahar | Payız |
| Kış, Kıs, Hıs | Kış |
