Loki, İskandinav mitolojisinde, hem diğer tanrılara hem de rakiplerine şakalar yapmayı sevdiği için genellikle basitçe ‘hilekar’ tanrı olarak tanımlanan bir tanrıdır.
Odin’in yeminli kardeşi ve genellikle diğer tanrıları uygunsuz derecedeki derin çukurlardan çıkaran kişi olan Loki’nin adı, yine de aldatıcı doğası ve özellikle de tanrı Baldur’un ölümünde parmağı olması sebebiyle pek çok olumsuz çağrışıma sahiptir, bu yüzden Ragnarök’ün (dünyanın yok edildiği ‘tanrıların nihai kaderi’) gelişini harekete geçirir. Kendisine bağlı tarikat olmayan ve Viking Çağı inancında belli işlevi olmayan, ancak birden fazla efsanede yer alan üç tanrıdan biri olan Loki (diğer ikisi Odin ve Thor), İskandinav panteonunda eşsiz bir yer tutmaktadır.
Kaynaklar
Loki hakkındaki en değerli bilgi, her ne kadar Hıristiyanlığın adayı çoktan ele geçirdiği bir zamandan , MS 13. yüzyıldan kalma bir İzlanda mitolojisi meraklısının gözlüklerinden bakılsa da, Snorri Sturluson’un Prose Edda’sından (yaklaşık MS 1220 İskandinav mitolojisi hakkındaki ana kaynaklarımızdan birisi) elde edilebilir.
Loki aynı zamanda Poetic Edda‘daki (yaklaşık MS 1270, fakat muhtemelen Viking Çağı’nda MS 10. yüzyıldan öncesine ait materyaller içerir), Lokasenna ve the Þrymskviða şiirlerindekinin yanı sıra, MS 9. yüzyılın sonları ile 11. yüzyılın başları arasında bestelenen bazı erken dönem skaldic şiirlerinde de (Viking Çağı, Hıristiyanlık öncesi şiir, çoğunlukla saraylarda krallar ve maiyetleri tarafından duyulurdu) karşımıza çıkar. Ancak, muhtemelen bu eserin en eski şiirlerinden bazıları olan Vafşrúðnismál ve Grímnismál‘da, Loki’nin yokluğu bellidir.
Buna ek olarak, İskandinav mitolojisini kapsamlı bir şekilde ele alan bir Danimarka eseri olan, Saxo Grammaticus’un Gesta Danorum‘unda (MS 13. yüzyılın başlarında bestelenen, ‘Deeds of the Danes’) Loki’nin benzer olarak şaşırtıcı bir şekilde var olmaması, Loki’nin Germen Dünyası boyunca her yerde ve her zaman var olmasından ziyade bölgesel bir unsur olduğunu gösteriyor olabilir. Aslında Loki hakkındaki kaynaklar kuzey Germen bölgeleriyle sınırlıdır ve Loki’nin kendisinin daha geniş Germen mitolojisinde doğrudan bir paralelliği yoktur (birçok diğer İskandinav tanrısının aksine).
LOKİ’NİN ŞAHİNE DÖNÜŞTÜĞÜNÜ ÇEŞİTLİ KAYNAKLAR KAYDEDİYOR; BİR SİNEK VE BİR PİREYE; BİR SOMONA VE BİR FOKA; VE HATTA GENÇ BİR KIZA, YAŞLI BİR KOCAKARIYA VE KISRAĞA.
Loki’nin kendisine bağlı bir tarikat olmaması gerçeğiyle bağlantılı olarak, Loki’yi içeren uygun bir arkeolojik kanıt gerçekten yok. Elimizde olan şey çoğunlukla taşlar veya sanat eserleri üzerinde tasvir edilen figürlerin kimliğine ilişkin tahminlere dayanıyor; bunlardan en ikna edici olanı, MS 1000 civarında oyulmuş Snaptun taşında, Loki’nin dudaklarının dikildiği, Prose Edda‘da saklanan bir hikayeyi hatırlatan, dikilmiş dudaklı bir yüzü gösteren resimdir. Bu taş Danimarka’da bulunup sergilenmesine rağmen, taşın kendisi Norveç’ten veya Batı İsveç’ten gelmektedir.
Aile ve Ana Özellikler
Aile açısından Snorre’nin Prose Edda‘sında Loki, dev Fárbauti’nin oğlu ve Laufey veya Nál adında bir anne olarak görülüyor. Býleistr ve Helblindi onun erkek kardeşleriydi ve karısı Sigyn’den Nari veya Narfi adında bir oğlu vardı.
Tatmin olmayan Loki dev Angrboda’dan üç (ve oldukça sıra dışı) çocuk babası daha oldu: dünyanın etrafında dönen Midgard Yılanı kurt Fenrir, ve Yeraltı Dünyası tanrıçası Hel (ilk ikisinden farklı olarak Viking Çağı mitolojisinin orijinal bir bileşeni olmaktan ziyade muhtemelen daha sonraki bir Hıristiyan ilavesidir). Loki’nin kısrağa dönüştüğü ve dev aygır Svaðilfari’nin babası olduğu sekiz bacaklı at Sleipnir’i doğurduğu garip bir hikaye bile var.
Şekil değiştirme aslında Loki ile ilgili masallarda yinelenen motiflerden biridir ve çeşitli kaynaklarda bir şahine; somon ve fok gibi su canlılarının yanı sıra bir sineğe ve bir pireye ve hatta cinsiyet değiştirerek genç bir kıza, yaşlı bi kocakarıya ve yukarda bahsedildiği gibi kısrağa dönüştüğü kaydedilmiştir. Loki’den ayrıca hava, rüzgar ve uçuşla bağlantılı olarak da sıklıkla bahsedilir. Hızlı ama genellikle kötü bir dili ve sahtekar, kurnaz bir zekası olan fevri biri olduğu söyleniyor ve Snorri onu ‘güzel ve çekici, kötü ruhlu, dönekliğe çok alışkın’ biri olarak tanımlıyor.
Çirkin – Tanrıların Düşmanı Loki
Loki’nin itibarının en olumsuz yanı, her şeyden önce sevgili tanrı Baldur’un ölümüne karışmış olmasıdır. Baldur’un annesi tanrıça Frigg, zayıf ökse otu dışında her şeyin ona zarar vermemeye yemin etmesini sağlayarak oğlunu yenilmez hale getirdikten sonra tanrılar Baldur’a ateş ederek eğlenirler.
Oklar soldan sağa ve ortada tek bir çizik bile bırakmadan sekerken, Loki kör tanrı Hodr’a (Baldur’un kardeşi) ökse otundan yapılmış bir ok vererek ortalığı karıştırmayı korkunç bir seviyeye getirmeye karar verir, ki bu da Hodr’un istemeden kardeşini öldürmesine sebep olur.
Prose Edda‘da, tanrı Hermodr daha sonra metresi Hel’den, Baldur’un geri dönmesine izin vermesini istemek için Yeraltı Dünyasına umutsuz bir yolculuğa çıkar. Ancak, Hel’in gereksinimlerinin karşılanmamasını bizzat sağlayan Loki tarafından engellenir ve Loki daha sonra diğer tanrılar tarafından yakalanıp, üzerinde zehir sızan bir yılan asılı olacak şekilde bir kayaya bağlansa da, karısı Sigyn en kötüsünü bir kasede yakalar. Ancak boşaltmak için ayrıldığında, zehir Loki’nin yüzünü yakıyor ve o kadar titriyor ki dünya sarsılıyor.
Baldur’un ölümü ve buna neden olan hile, tanrılar arasındaki uyumu bozar ve tanrıların Yeraltı Dünyası’nın arsız güçleriyle savaştığı ve sonunda dünyanın ateşin içine düşüp yok edilmesiyle, Ragnarök’ün gelişinin yolunu açar. Loki tanrıların düşmanı haline gelir ve hatta Yeraltı Dünyası takımında savaşır ve savaşta dev ordulardan birine liderlik eder. Bir yandan Loki’nin bu olaylardaki rolü bir katalizörün domino taşlarını devirerek dünyanın sonunu getirmesi olarak yorumlanabilir. Öte yandan, Preben Meulengracht Sørensen’in ifadesiyle, Baldur’un ölümü
…tanrılar dünyasının çöküşü fikrinin en önemli ifadesidir. Tanrılar Baldur’un ölmesini engelleyemediler çünkü kendi çevreleri, Loki’nin kişileştirdiği bir aldatma ve yıkım unsurlarını birleştiriyordu…
Loki’nin bozuk ağzı
Poetic Edda‘daki Lokasenna (‘Loki’nin saygısızlıkları’) şiiri, Loki’nin dilinin duracağına dair herhangi bir şüphe uyandırıyor. Bütün tanrılar dev Agir’in salonunda içki içerken Loki, bir hizmetçiyi öldürdükten sonra Odin’in kan kardeşi olduğu için salona geri dönmesine izin verilir ve birçok tanrıya iftira atıp onlara hakaretler yağdırır. Loki, Þórsdrápa‘da (MS 10. yüzyılın sonunda İzlanda’da yazılmıştır) görüldüğü gibi, olayları ateşleyerek muzipçe insanlardan tepki almaktan hoşlanıyor gibi görünüyor.
Bu şiir Loki’nin manipülatif yönünü açıkça ortaya koyuyor; Loki’nin Thor’u dev Geirrððr ile kafa kafaya koyması için nasıl kandırdığını anlatıyor, bu da şans eseri Thor’un gücünü serbest bırakıyor ve sonu onun için iyi bitiyor (ve dev için de daha az).
Bu kötü rolü bir adım ileriye taşımak gerekirse, Loki’yi çevreleyen diğer birçok efsanenin ortak noktası onun kötü niyetliği olduğudur ancak bunun dışında, yarattığı sorunların çözümüne yardımcı olma isteğinin yanısıra son derece zararlı sonuçların olmaması gibi gözüküyor. Bunun iyi bir örneği şudur ‘…saf bir kötülükle Sif’in saçını kesmesi’ ama daha sonra, Thor tüm kemiklerini kıramadan, kara elfler Sif’e altından saç yaparlar (Skáldskaparmál, 33). Dahası, eylemlerinin telafisi olarak, Odin, Freyr ve Thor için silah ve mücevher yaptırmak için bir cüceyle rekabet eder, fakat kaybeder ve ağzı cüce tarafından dikilir, bu da onun kötü ağzını kapalı tutamayacağına bir göndermedir.
Kahraman Loki
Loki’nin yukarıda bahsedilen geçmişine rağmen, aslında oldukça büyük bir umut ışığı vardı. Birincisi, onun hileci yetenekleri ayrıca usta inşaatçı efsanesindeki gibi tanrıları zorlu durumlardan kurtarmak için de kullanılıyordu. Asgard’ın yıkılmasının ardından, dev şeklinde bir evin yenilenmesinin istendiğini ve diğerlerinin yanısıra ödeme olarak tanrıça Freyja’dan da talepte bulunduğunu aktarıyor.
Kurnaz Loki, devi geciktirmek için numara yapar ve onun son teslim tarihini kaçırmasına sebep olur, ardından sinir krizi geçirir ve tanrıları tehtid eder, ama Thor tarafından öldürülür ve Freyja’yı serbest bırakır
Dahası, Snorri’nin eserinde de yer alan MS 9. yüzyıla ait Haustlǫng masalından bilinen dev Thjazi’nin kızı Skadi’yi çevreleyen hikayede Loki aslında kahramandır. Thjazi, Æsir (tanrıların ana ailesi) tarafından öldürülür ve kızı Skadi’nin artık çok kızgın olduğunu ve intikam almaya hazır olduğunu anladıktan sonra ona tazminat verirler; kocası olarak Æsir’lerden biri olan Njordr’u seçer ve ayrıca tanrılardan onu eğlendirmesini ister (şuanki durumundan dolayı bunun imkansız olduğunu düşünür). Skáldskaparmál sonucu şöyle kaydeder:
Ve Loki şöyle yapmıştı: Bir ipi bir keçinin sakalına bağladı, diğer ucuysa kendi cinsel organındaydı, ikisi de sırayla eğildi ve yüksek sesle çığlık attılar; sonra Loki kendini Skadi’nin üzerine bıraktı ve Skadi ona güldü. Bunun üzerine Æsir tarafında onunla bir anlaşma sağlandı.
Aslında Loki’nin yer aldığı en eski şiirlerden bazıları, örneğin MS 9. yüzyılın sonlarından 11. yüzyılın başlarına kadar Ynglingatal, Haustlǫng, Húsdrápa ve Þórsdrápa, onu birçok kez tanrıların bir dostu olarak gösterirdi. Sorun çözme muziplikleri de nispeten daha eski kaynaklardan geliyor gibi gözüküyor ve Baldur’un ölümünün merkezde yer aldığı Snorri’ninki gibi daha sonraki kaynaklara ulaştığımızda, Loki giderek daha da şeytanlaşıyor.
Loki aslında daha hikayelerde önemli rol oynayan, sadece olumsuz anlamda değil, aynı zamanda hileci olmasının yararlı tarafıyla da ilgili bir kahraman olabilir.
Bulmacanın tüm bu parçalarının, Loki’nin Vikin Çağı mitolojisinde var olduğu şekliyle hakkını verecek şekilde nasıl birleştirileceği sorusu hala karmaşıktır (ve Loki’nin kendi yeteneklerini gerektirebilir). William Sayers, Loki’nin çıkmaza girmiş durumları dinamik sözleriyle ve eylemleriyle çözen yaratıcı bir onarıcı olarak görüldüğünü, karakterinin, başka bir yönünün de onun etrafındaki insanları ayıplayan ve yargılayan bir ‘suçlayıcı’ olmasını merkeze aldığını açıklamaya çalışıyor.
Sertliği, onun dışlanan biri olmasından (ebeveynleri muhtemelen devlerdi) ve buna rağmen yeminli kardeşi Odin sayesinde ilahi ailenin bir parçası olarak kalmasından dolayı kaynaklanıyor olabilir. (Sayers, Makale 2). Her iki durumda da, Loki’nin karakterinin pek çok farklı yönü çeşitli hikayelerde parladığı için, onu en iyi tanımlayan şeyin anlaşılması zor doğası olduğunu da kabul etmek zorunda kalabiliriz.
Kaynaklar:
- Sayers, W. “Norse “Loki” as Praxonym.” Journal of Literary Onomastics, Vol. 5 : Iss. 1 , Article 2 (2016).
- Schjødt, J. P. “The Old Norse Gods.” The Viking World, edited by S. Brink & N. Price. Routledge, 2012, 219-221.
- Simek, R. (translated by A. Hall). Dictionary of Northern Mythology. D. S. Brewer, Cambridge, 2008
