Coyote, Kuzey Amerika yerlilerinin geleneklerindeki en ünlü hilebaz figürüdür ve Apache’nin Coyote hikayeleri en iyi bilinenler arasındadır. Bir hilebaz figürü olarak Coyote, dönüşümlü olarak bir kahraman, kötü adam, bilge adam ve aptal olarak görünür, ancak hikayeleri her zaman bir tür dönüşüm içerir.
Bu dönüşüm dramatik olabilir, dünyaya ölümün getirilmesi veya kuşlardan ateşi çalıp diğer hayvanlarla paylaşmak veya Coyote’nin hindiyi ele geçirmeye çalıştığı ve başaramadığı masaldaki gibi sadece öz imajda bir değişim gibi.
Apache’nin Coyote masalları
Apache’nin Coyote masalları, Cheyenne’nin Wihio masalları, Sioux’un Iktomi masalları, Kiowa’nın Saynday masalları, Ojibwe ve diğer Algonquin halklarının Manabozho masalları, Wabanaki Konfederasyonu’nun Glooscap masalları, Chinookan halklarının Blue Jay masalları, Shasta ulusunun Coyote masalları, Arapaho’nun Nih’a’ca masalları ve Cherokee’nin Rabbit masallarıyla benzerlikler taşır; ancak bunların çoğunda ana karakter değildir.
Coyote’nin amaçları her zaman başkalarının çıkarları doğrultusunda olmayabilir, ancak onun hikayeleri her zaman bir tür dönüşümü içerir.
Ancak Navajo, Nez Perce, Paiute, Pawnee, Salish, Shoshone (Shoshoni), Ute ve diğer birçok ulusun aynı tür hilebaz hikayelerinde merkezi karakter olarak yer alır. Pawnee edebiyatında, popüler hikaye The Girl Who Was the Ring’de yer alır ve burada ilk etapta tehlikeye attığı bir kızı kurtarmak için yerli Amerikan top oyunu chunkey ( tchung-kee ) oynar.
Coyote’nin güdüleri her zaman başkalarının en iyi çıkarları doğrultusunda olmayabilir, ancak olabilir ve sıklıkla kurnaz bir dolandırıcı, kumarbaz ve hırsız olarak tasvir edilir, ancak belirtildiği gibi, hikayeleri her zaman bir tür dönüşüm içerir. Amaçları veya bir yönü, izleyicilere kendi davranışlarını inceleme ve belki de gördüklerini beğenmediklerinde değişmek için çaba gösterme fırsatı sunmaktır.
Metin
Aşağıdaki hikayeler Morris Edward Opler’in 1942’de Bison Books tarafından yeniden basılan Chiricahua Apache Kızılderililerinin Efsaneleri ve Hikayeleri adlı kitabından alınmıştır. Aşağıdaki beş hikaye, Chiricahua Apache’lerinin en popüler Coyote hikayeleri arasında yer almakla birlikte, diğer Apaçi grupları ve diğer yerli Amerikan uluslarının vatandaşları tarafından da anlatılmaktadır.
Çakal Ölümüne Neden Oldu
Raven bu dünyada ölüm istemediğini söyledi. “Nehre bir çubuk atacağım. Batarsa ölüm olacak, batmazsa her şey yoluna girecek,” dedi.
Sonra Coyote geldi ve dedi ki, “Nehre bir taş atacağım. Eğer batarsa, insanlar ölecek. Eğer batmazsa, hiç ölüm olmayacak.”
Raven çubukları fırlattı ve onlar yüzdüler. Sonra Coyote kayayı fırlattı ve battı. Bundan sonra insanlar ölmeye başladı.
Çakal Kuşlardan Ateş Çaldı
Başlangıçta, kuşlardan başka hiç kimse ateşe sahip değildi. Başka hiç kimsede yoktu; hiçbirine ateş yakılmasına izin verilmiyordu. Ve bu kuşların sadece büyük bir yerde, büyük bir uçurumda, yuvarlak bir uçurumda, sanırım, ateşi vardı.
Coyote bu taraftan geliyordu, etrafta koşuyordu. Bu kuşların çocuklarının ok attığı yere geldi. Ve uçurumun olduğu dağın yamacında, ok atarak o çocuklarla oynamaya başladı. O küçük çocuklardan tüm okları kazandı.
Bu çocuklara, “Çocuklar, bu uçurumun üzerinden giden yolu biliyor musunuz?” diye sordu. Ayrıca, “Biliyorum. Uçurumun hemen üzerinden gidilecek bir yer var. Nereye gideceğimi biliyorum.” dedi. Kendisi bilmiyordu ama çocukların ona anlatmasını istiyordu. Bunu sadece içlerinden birinin ona anlatmasını ve ateşi çalmasını sağlamak için söyledi.
Çocuklar ona, “Anne babamız bize o yolun nerede olduğunu kimseye söylemememizi söyledi.” dediler.
“Peki,” dedi, “bu okların yarısını, bana bu uçurumun üzerinden nasıl geçileceğini söyleyebilecek herhangi bir çocuğa vereceğim.”
Ama o çocuklar, “Hayır, anne babamız kimseye söylemememizi söyledi.” dediler.
Sonra da, “Bana uçurumun neresine gideceğini söyleyebilecek olana bütün okları vereceğim.” dedi.
Sonra oradaki en genç çocuk ona, “O uçurumun üzerinden geçmek için ne yapacağımı ve ne söyleyeceğimi biliyorum. Şu uçurumun hemen kenarındaki çam ağacını görüyor musun? O çam ağacına üzerine eğilmesini söyle, sonra seninle birlikte yukarı çıkar ve sen de uçurumun üzerine çıkarsın.” dedi.
Coyote o küçük çocuğa tüm okları vermek yerine yarısını verdi ve o ağaca doğru yola koyuldu. Bundan emin olmak istiyordu. Ve oradaki uçuruma gitti ve ağaca eğilmesini söyledi. Ağaç dört kez eğildi ve sonra bundan emin oldu. Sonra o pinonun üzerine çıkabileceğinden emin oldu.
Ve o büyük uçurumun üzerindeki kuşların olduğu yere gitti. O insanlara bir duyuru yaptı. “Bu ülkenin dört bir yanında tüm düşmanlarınızı öldürdüler. Bana aşağı inip bu gece büyük bir kutlama yapmanızı söylememi söylediler.” dedi.
Ve onu dikkatle dinlediler ve “Tamam” dediler.
Böylece, gece olunca hepsi bir araya toplandılar. Ve ateşin etrafında farklı kuş sınıflarından dört büyük halka oluşturdular.
Sonra çakal gidip ardıç ağacının en yumuşak yeri olan kabuğunu kopardı ve kuyruğunun altına bağlayarak ateşi onunla yaktı.
Sonra dans etmeye başladılar. Coyote tam ortada, ateşin yakınındaydı ve orada, ateşin yanında tek başına dans ediyordu. Eğlenirken ara sıra kuyruğunu ateşe sokuyordu. Kuşlardan biri ona, “Yaşlı adam, kuyruğunu yakacaksın,” dedi. Ve kuyruğunu ateşe her soktuğunda, tutuşup tutuşmadığını görmek için geriye bakıyordu.
Tekrar ona dediler ki: “Yaşlı adam, kuyruğunu yakacaksın.”
Ve cevap verdi, “Bırak yansın!” Dedi, “Tüm düşmanlarımız öldürüldüğü için çok mutluyum! Çok mutluyum, bu yüzden bu şekilde davranıyorum.”
Ama kuşlardan bazıları ondan şüphelendi. “Arkadaşlar, ateşimizi alıp kaçmaya çalışıyor.” dediler.
Ve çakal dedi ki, “Çok mutluyum! Bu benim yolum. Kutluyorum.”
Sonra kuyruğunu ateşe soktu ve uzun süre orada tuttu ve yangının oradaki çalılara sıçrayıp sıçramadığına baktı. Sonra etrafındaki dört ipin üzerinden atladı. Kuyruğu yanıyordu. Ve o ateşle birlikte koştu. Pinon ağacının olduğu o uçuruma doğru koştu ve seyahat ettiği ülkenin her yerindeki nesneleri ateşe verdi. O kuşlardan bazıları o yangını söndürmek için çok çalışıyordu. Onun peşindeydiler ve bazıları da yangını söndürmeye çalışıyordu. Ama rüzgar esmeye başladı ve yangın her yere yayıldı.
Yangını söndüremediler. Sonra Wasp’a ya da Hawk’a yalvardılar, hangisi olduğunu unuttum, yağmur yağdırsınlar diye. Ve böylece çok şiddetli yağmur yağmaya başladı. Yağmur bütün o yangını söndürüyordu.
Ama çakalın hala biraz ateşi vardı. Çakal ateşi bir yerdeki bir ağaçtaki delikte Bumblebee’ye verdi. Ve Bumblebee o ateşi oyuk bir ağaçta tuttu, yağmurdan korudu. Ateşi böyle elde ettiklerini söylüyorlar. Ve Chiricahua, “Çakalın kuyruğunun altında kavrulmuş sarı var” derdi. Bunun buna sebep olduğunu söylüyorlar. Ve çakalın kuyruğunun yandığı yerde siyahlık var.
Coyote Nasıl Yalan Söyleyebileceğini Gösteriyor ve Bir Katır Çalıyor
Eh, bu çakal daha fazla yalan söyleyebilirdi! Diğer tüm çakallar onu ziyarete geldi. Ve diğer çakallar ona dediler ki, “Yaşlı adam, bize nasıl yalan söylediğini ve insanları yalanlarına nasıl inandırdığını anlat.”
Bu çakal, “Nasıl yalan söylediğimi ve başkalarını yalanlarıma nasıl inandırdığımı öğrenmek çok pahalıya mal oluyor. Bunu bilmeyi o kadar seviyorum ki kimseye söylemek istemiyorum. Benim için çok değerli.” dedi.
Bunun üzerine çakallar, “Eğer bize söylersen, sana ne istersen vereceğiz” dediler.
“Eh, sana yeni bir eyer ve gümüş kaplamalı mahmuzları olan iyi bir beyaz ata mal olacak. Yalan söylediğimi ve insanların bana inanmasını sağladığımı öğrenmenin sana maliyeti bu olacak.”
Beyaz bir at yerine, ona bir adama ait olan güzel görünümlü beyaz bir katır getirdiler. Üzerinde yeni bir eyer vardı. Coyote onu aldı ve kırbaçlamaya ve onu engellemeye çalıştı.
“Bu katır doğru davranmıyor. Bu katır hala bir şeye direniyor.” dedi.
Sonra ona, “Neden çekiniyor?” diye sordular.
“Bu eyerin altına bir şey koymalısın. Bulunmuş bir eyer örtüsü olmalı.” dedi.
Sonra indi ve katırın üzerine bir eyer örtüsü koydular. Tekrar bindi. Katırı kırbaçlıyor ve aynı anda bilerek geri tutuyordu. Kımıldamadı.
Çakal, “Bu katır hâlâ daha fazlasını istiyor.” dedi.
Ona ne olduğunu sordular.
“Gümüş kaplı bir dizgin” dedi.
Tekrar katıra bindi ve onu hafifçe kırbaçlamaya başladı, bir iki adım atmasına izin verdi, sonra geri çekti.
Yine, “Bu katır hâlâ bir şeye direniyor” dedi.
“Nedir o?” dediler.
Onlara, “Gümüşten yapılmış mahmuzlar” dedi.
Sonra Coyote isteyebileceği her şeye sahip olduğunu düşündü ve katırı mahmuzladı ve dışarı çıkıp kalabalığı terk etti. Oraya bir daha asla geri dönmedi ve diğer bazı çakalların çember ve sırık oynadığı uzak bir yere gitti. Ve orada oyunda her şeyini kaybetti ve ülkenin o kısmını terk etti.
Varyant Sonu
Coyote, katırı aldığı adamın bir silahı ve bir atı olduğunu biliyordu. Bunları istiyordu. Bu yüzden katırı siyaha boyadı ve ertesi gün adama geri götürdü. Adama (artık bir katıra ihtiyacı vardı) “Bu siyah katırı atınız, silahınız ve mühimmatınız karşılığında takas edeceğim” dedi.
Adam takas etti. Coyote silah ve atla gitti. Adamın kendi katırını bunlara karşılık ona geri takas etmişti.
Çok geçmeden yağmur yağmaya başladı. Katırın boyası yıkandı ve adam bunun kendi katırı olduğunu gördü. Coyote tüfeği ve atı çember ve sırık alanına götürdü ve orada çember ve sırıkta kumar oynayarak kaybetti.
Çakal, Başka Bir Çakalın Yerini Almasını Sağlayarak Derisi Yüzülmekten Kurtuldu
Bu çakal belirli bir çiftlikte çok fazla yaramazlık yapıyordu, buzağıları, koyunları veya keçileri öldürüyordu sanırım ve bu insanlar onun peşinden gittiler, onu yakaladılar. Sonra onu eve götürdüler ve bağladılar.
Sonra başka bir çakal geldi ve ona sordu, “Üzerinde o iple, bağlı halde burada ne yapıyorsun?”
“Neden, bu insanlar beni o kadar çok seviyor ki, burada beni iyi besliyorlar ve istediğim her şeyi veriyorlar. Yarın bana sahip oldukları en güzel kızı vereceklerine dair söz veriyorlar. Bu insanlar beni gerçekten çok seviyor. Eğer istersen, benim yerimi alabilirsin. Eğer istersen o kızı alabilirsin. Çok güzel bir kız olması gerekiyor,” dedi.
Gerçekten, insanlar Coyote’u derisini yüzecek, postunu çıkaracak ve serbest bırakacaklardı. Hikayeyi uzun zaman önce duyduğuma göre, o insanların planı buydu. Ertesi gün yapacaklardı. Ama bu ikinci çakal kız hakkındaki hikayeye inandı ve oraya bağlanmak için çok istekliydi.
“Öyleyse beni çöz.”
Çakal’ı çözdü ve onun yerine oraya bağlandı.
Bazıları insanların bu çakalın derisini çıkardığını söylüyor. Diğerleri onu kaynar suya koyduklarını söylüyor. Hangisinin doğru olduğunu bilmiyorum.
İkinci çakal derisini yüzdükten sonra oradan uzaklaştı ve başka bir çakal kampına gitti. Ve her yeri kıpkırmızıydı ve orada olabildiğince zayıf ve soğuk bir şekilde oturuyordu. Diğer çakallar ona baktı. Bu, kamplarında yeni bir şeydi. Orada tek başınaydı ve diğer çakallar ona baktı. Ve o çakallar ona bağırdı, “Hey, sen kırmızı gömlekli!” Başını kaldırmadı. Kırmızı gömleği hakkında bağırdıkları için öfkeliydi. Ve ona seslenmeye devam ettiler, “Hey, sen kırmızı gömlekli!”
Sonra, sonunda, onlara öfkeyle baktı, başını yarı çevirdi ve cevapladı. “Kırmızı gömlekli olan babanız!” dedi. Öfkelendi ve uzaklaştı.
Çakal, Yansımasına Dalarak Hindiyi Yakalamaya Çalışıyor
Coyote bir nehir boyunca gidiyordu. Çok fazla su akıyordu ve kıyıda uzun bir ağaç vardı. Bu ağaçta bir hindi oturuyordu ve yansıması suda görünüyordu. Coyote bu yansımayı gördü ve hindinin suda olduğunu düşündü.
Beklemeden suya atladı. Hindiyi bulamayınca yukarı çıktı. Kıyıya vardığında hindinin hala orada olduğunu gördü. Tekrar suya daldı ve dayanabildiği kadar uzun süre suda kaldı. Sonunda o kadar yoruldu ki durmak ve dinlenmek için sırt üstü yatmak zorunda kaldı. Sırt üstü yuvarlandı ve bunu yaparken hindiyi ağaçta gördü.
Coyote bunu gördüğünde çok sinirlendi. Koşup bir balta aldı ve o ağacı kesmeye başladı. Ama o ağaç düştüğünde, Turkey başka bir ağaca uçtu. Coyote bu ağaca gitti ve onu da kesti, ama Turkey sadece başka birine gitti. Coyote o kadar yorulana kadar bunu sürdürdü ki pes etmek zorunda kaldı ve Turkey kaçtı.
