Batı Afrika’nın geniş topraklarında, çölde kumların rüzgârla dans ettiği, savanların gölgesinde kuş seslerinin yankılandığı bir coğrafya uzanır. Bu toprakların en bilineni, bugün Nijer ve Nijerya sınırlarında yaşamını sürdüren Hausa halklarının efsaneleridir. Çoğu anlatıya göre, Hausa devletlerini kuran ve altı “meşru” ile yedi “gayrimeşru” krallığın kökenini atan isim Bayajiddadır. Gerçek adı Ebu Yazid olarak kayıtlı olsa da, zamanla efsaneler Bayajidda’yı Bağdat’tan gelen bir prens, cesur bir savaşçı ve zeki bir lider olarak şekillendirmiştir.
Bayajidda’nın hikayesi, köy meydanlarından saray bahçelerine dek uzanır. Kimi rivayetlere göre Bağdat’ta doğar; kimi anlatılarda Kral Abdullahi’nin oğlu olarak tanıtılır. Birkaç yılı Borno’da geçirir, oradan Hausa topraklarına geçer, Daura Kraliçesiyle evlenir, yılanı öldürür, krallığın yarısını alır ve altı oğlu olur. Bu oğlu Bawo’nun soyundan gelenler “Hausa Bakwai”yi, Karbagari’nin soyundan gelenler “Banza Bakwai”yi oluşturur. Bayajidda, hem tarihi hem de sembolik bir kurucu figürdür, zira hikâyesinde doğu ve batı, Arap ile Afrika, ataerkil güçle anaerkil geleneğin çatışması izlerini taşır.
Bu makalede, Bayajidda efsanesini üç ana döneme ayırarak ele alacağız: Bağdat’tan Borno’ya uzanan sürgün ve evlilik yılları, Daura’da yılanın öldürülmesi ve kraliçe ile kurulan ittifak, ardından torunlar aracılığıyla şekillenen “Hausa Bakwai” ve “Banza Bakwai” düzeni.
Sürgünden Borno’ya: Bağdat Hatıraları
Bayajidda’nın öyküsünün ilk sayfası Bağdat’ta açılır. Ebu Yazid, dönemin güçlü bir hanedanından, belki de Kral Abdullahi’nin oğludur. Kraliçe Zidam (ya da Zigawa) şehri fethettiğinde kaderi değişir; saray entrikaları veya taht kavgaları sonucu sürgün edilir. Arabistan çöllerine değil Afrikalı savanalara gönderilen bu genç prens, yanında yalnızca sadık birkaç savaşçı ve bitmez bir cesaret taşır.
Sahra’yı geçerken Türkler, Berberiler veya Sudan’ın doğusundaki kavimler betimlenir efsanelerde. Birçok versiyonda Bayajidda, Borno’ya geldiğinde elindeki süvari ordusunun büyüklüğüyle yerel krala meydan okur. Diğer versiyonda ise, kralın kızı Magaram’la evlenir, barış bağı kurar. Borno hikâyelerinde bu evlilik, siyasetin evrensel dilidir: Kan bağı, güven ve nüfuz inşa etmenin bir yoludur.
Ancak Çöl Prensi, saray hayatına kolay ayak uyduramaz. Kralın kıskançlığı, entrikalar ve Magaram’ın bile rol oynadığı planlarla Bayajidda yalnız bırakılır. Kral, damadının adamlarını geri çağırır; Bayajidda bir gecede yalın kılıç ve karısıyla Garun Gabas’a doğru yola çıkar. Bu kaçış, hem aşkı hem de hürriyeti simgeler: Efsaneye göre kadın ve erkek, zengin saraydan uzaklaşıp özgürlüğü savunmak için bir arada yürür.
Sonunda doğan oğulları Biram, Borno prensesinin mirasını taşır. Gabas-ta-Biram (Biram’ın doğusu) krallığının efsanevi atası bu çocuk olur. Burada Bayajidda, Afrika’nın kalbinde yeni bir hayat kurmanın, karanlık entrikalardan kaçıp yeni bir toplulukla birleşmenin sembolüdür. Borno dönemi, onun hem kaybetmeyi hem de yeniden doğmayı tattığı en duygusal durağıdır.
Daura’ya Geliş ve Yılanın Sonu
Garun Gabas’tan ayrılan Bayajidda, kuzeye doğru ilerleyip Gaya (modern Nijer yakınlarında) köyüne varır. Burada demircilere bıçak yaptırır. Bu bıçak, kaderinin anahtarını simgeler: Gelecekte öldüreceği canavarın pençesine saplanacak kılıç, şimdilik yalnızca demirde şekillenen bir parça metaldir.
Daura kasabasına ulaştığında, su kuyusunun başında uzun kuyruklu bir yılan bekler. Her hafta yalnızca bir gün halka izin verilen suyu bekleyen bu yılan, adeta zalim Sarki’nin simgesidir. Bayajidda bıçağını kuyuya saplar, gözü pek bir hamleyle devasa yılanı öldürür. Kuyunun içine uzatılmış bıçak ve suyun içinde yansıyan cesur surat, Daura halkının zihninde ebedi bir mit oluşturur.
Ertesi gün toplanan kalabalığa Kraliçe Magajiya Daurama hitap eder: “Yılanı öldüren cesur kişiye şehrin yarısını vereceğim.” Birkaç sahte baş getirilir ama hiçbiri bıçakla kesilmiş gerçek yılanın başı değildir. O sırada Bayajidda, Magajiya’nın huzuruna çıkar, başı sunar ve Sarki’yi öldürenin o olduğunu kanıtlar. Bu an, masalsı bir adalet sahnesidir: Doğru ödülünü bulmuş, zalim cezasını bulmuştur.
Bu zafer, Magajiya Daurama ile Bayajidda arasında yeni bir bağ kurar. Orta Doğu’dan gelen prens, bir Anadolu kumandanını değil, bir Afrika kraliçesinin kalbini fetheder. Daura’da kurulan bu ittifak, hem güç dengelerini hem de toplumsal düzeni yeniden şekillendirir. Yılanın başının hâlâ sergilendiği Kusugu Kuyusu, bugüne dek köşe taşlarından biridir ve Daura’da hâlâ turistleri ağırlayan canlı bir efsane mekânıdır.
Kraliçe ile Evlilik ve Karışık Soy
Hausa adetlerine göre kraliçenin evlenmesi alışılmadık bir olaydır. Magajiya Daurama, bu geleneği Bayajidda uğruna esnetir. Ancak tören protokolünde “ilk gece” kisvesiyle bir bagwariya, kraliyet olgunluğunun gerektirdiği nazı temsil eder. Adeta bir diplomatik jesttir bu; hem geleneksel sınırları çizer hem de yeni düzenin ruhunu müjdeler.
Bayajidda’nın Daura’dan olan oğlu Bawo, ondan sonra gelen altı oğulun atasıdır: Daura, Gobir, Kano, Katsina, Rano ve Zazzau krallıklarının kurucuları bu yedi kardeştir. Bir başka eşinden, Borno prensesinden doğan Biram ise yedi “meşru” devletin yedincisi olarak anılır. Böylece “Hausa Bakwai”—“Hausa 7”—doğar. Buna karşın Gwari metresinden doğan Karbagari ve onun soyundan gelen yedi krallık, “Banza Bakwai”—“Boşuna 7”—olarak tanımlanır.
Bu karmaşık soy yapısı, hem meşruiyet hem de siyasi iktidar meselelerini tartışmaya açar. Kim gerçek hak sahibidir? Asıl kurucu kimdir? Efsaneler, bu sorulara net cevap vermez; ama her bir krallığın varlığı, Bayajidda’nın hem evlilikler hem de diplomatik bağlarla inşa ettiği coğrafi ve toplumsal haritaya işaret eder.
Sosyal ve Kültürel Yansımalar
Hausa halkının en eski festivallerinden Gani/Mevlud kutlamalarında Bayajidda efsanesi yeniden sahnelenir. Sürgün sahneleri, kuyudaki yılanın cesareti, kraliyet evliliği… Hepsi dans, müzik ve tören kıyafetleriyle canlandırılır. Bu canlandırmalar, topluma hem geçmişini hatırlatır hem de kimlik inşasında ortak bir hafıza yaratır.
Bayajidda figürü, Daura sarayında hâlâ yaşamaktadır. Kral, efsanenin kahramanı Bayajidda’yı; kraliçe anne Magajiya Daurama’yı; bagwariya’yı ritüellerde temsil eder. Zaman zaman çocuk oyuncular, kuyuda yılan avı sahnesini resmeder. Bu yeniden canlandırmalar, toplumsal hiyerarşiyi, gelenekle modern arasındaki köprüyü ve kuşaklar arası aktarımı besleyen tamamlayıcı törenlerdir.
Bunun dışında, Bayajidda efsanesinin kuzey-güney ikiliği, Hausaland’ı Songhay kıyılarına bağlayan siyasal bitişiği de işaret eder. “Hausa 7” ile “Banza 7” arasında yapılan ayrım, bazen coğrafi, bazen etnik ayrımların argümanı olarak kullanılmıştır. Gezgin Barth’ın 19. yüzyılda kaydettiği gibi, bu yedi “asıl” ve yedi “ek” devlet, Batı Afrika’nın çok katmanlı toplumsal haritasını simgeler.
Tarihsel ve Sembolik Okumalar
Bayajidda’nın birçoğu onu tarihte yaşamış gerçek bir kişi olarak kabul eder. Kano Kronikleri ve Daura arşivleri, soy kütüklerini ona dayandırır. Gerçekliği kanıtlamamakla birlikte, efsanenin siyasi işlevi açıktır: Krallıkların otoritesini kutsal bir kurucu efsaneyle pekiştirmek.
Öte yandan akademik yorumlar, Bayajidda’yı Ebu Yezid’in halk belleğindeki izdüşümü olarak görür. Fatımiler’le çatışan Haricî Berberîlerin kaçışının Afrika’ya kadar uzandığı, Hausa devletlerinin bu göç dalgasıyla kurulduğu savunulur. Başka bir yaklaşım ise Bayajidda-Daurama evliliğini Arap-Berberi ile Afrika kabilelerinin ittifakı olarak yorumlar.
İncil antropologları Cain benzetmesi yapar; kutsal kuyularda tanışma, metal işçileriyle ittifak, sürgün ve yeni toplum kurma temaları, Yaratılış kitabındaki motiflerle eşleşir. Gawain Bell ise bu evliliği ataerkil düzenin, anaerkil sistemin izlerini silerek yeniden biçimlenmesi olarak değerlendirir.
Sonuç: Efsanenin Evrensel Dili
Bayajidda efsanesi, yalnızca Hausa tarihine değil, insanlığın topluluk kurma, liderlik arayışı ve kaderle yüzleşme temalarına uzanan evrensel bir dildir. Sürgün olmanın, sevgiyi korumanın, kudreti su üzerinde test etmenin öyküsüdür. Her yılan savaşı, her kraliçe ittifakı, her yeni torun halk inşâsının bir parçasıdır.
Bu makalede Bayajidda’nın Bağdat’tan Daura’ya uzanan yolculuğunu, yılanlı kuyudaki cesaretini, kraliyet sorunlarını, torunlarına uzanan mirasını ve sosyal yansımalarını doğal bir anlatımla işledik. Batı Afrika’da hâlâ anlatılan bu kadim hikâye, insanın hem toprağa hem göğe hem siyasal düzene hem de kültürel kimliğe bakışını şekillendiren bir efsane olarak yaşar. Bayajidda, zamana meydan okuyan altın bir kahramandır.
