Yalvaç (Türkçe Karşılığı Resul veya Peygamber)
Yalvaç Allah tarafından bir dini veya dini ögretiyi yaymakla özel olarak görevlendirildiğine inanılan kişi. Tanrının habercisi. Kitap getirmiş olan elçi. Herhangi bir dine inanan insanlar, peygamberlerin yaratıcıdan bir mesajla, haberle geldiğine inanırlar. Peygamberlerin büyük bir kısmına vahiy geldiğine inanılır. Arapça Nebî sözcüğü ise Türkçe’de Savacı kelimesi ile karşılanır.
Peygamber sözcüğü Türkçe’ye Farsça’dan gelmiştir. Peygamber, Arapça resul sözcüğünün Farsça karşılığıdır. Kökeni olan peyam, haber anlamına gelmektedir. Dolayısıyla peygamber, “haberci” anlamını taşır. “Resul” ise ( رسول: Risalet eden/edici) “Elçi” demektir.
Benzer bir anlama gelen Arapça’daki “Nebi” (نبي) sözcüğü, yine haber demek olan “nebe” kökeninden türemiş “haberci” anlamında bir sözcüktür ve Türkçe’de de kullanılır. Ayrıca Türkçe yalvaç sözcüğü de peygamber anlamına gelir.
Yalvamak – Risalet Etmek. Peygamberlik Etmek. Tanrıdan haber getirmek. Yakarmak, haber vermek anlamlarını taşır. Yalvarmak fiili ile aynı köktendir. Yal Moğolcada cezalandırmak demektir.
Yahudilik’te peygamberler
Kuran da, Kitab-ı Mukaddes’te ve diğer Yahudi dini metinlerinde bahsi geçen ve İslam’a göre peygamber kabul edilen dini şahısların büyük kısmı Yahudilik tarafından peygamber kabul edilmez, din büyüğü olarak anılır.
Bu nedenle, Kuran ve diğer İslami kaynaklarda bahsi geçen bu dini şahsiyetler genellikle Tevrat ve diğer Yahudi metinlerinde de yer alır. Ancak Yahudilik ve İslam arasındaki farklı inançlara göre, peygamberlerin nitelikleri ve görevleri farklı yorumlanmıştır.
Örneğin, İbrahim’in İslam’da Allah’ın emriyle oğlu İsmail’i kurban etmeye hazırlanması, Yahudilikte bu olayın İshak üzerinden gerçekleştiğine inanılmaktadır. Benzer şekilde, Hz. Musa İslam’da Allah’ın Elçisi ve Tevrat’ın verildiği peygamber olarak kabul edilirken, Yahudilikte babalarının kanunu ve lideri olarak anılmaktadır.
Bu farklılık, İslam ve Yahudilik arasındaki teolojik farklılıkların bir yansımasıdır. Ancak her iki dinde de, bu dini şahsiyetlerin içinde bulundukları zaman ve toplumların zorluklarla mücadele ettiği, Allah’ın iradesine tabi olarak halklarını yönlendirdiği ve tevhid inancının yayılmasına önayak oldukları kabul edilir. Bu nedenle, İslam inancında da tüm bu dini şahsiyetler büyük saygı ve sevgiyle anılır ve örnek alınır.
Hristiyanlık’ta peygamberler
Yahudilik gibi Hıristiyanlık’ta da Kuran ve Kitab-ı Mukaddes’teki şahısların çoğu sadece din büyüğü olarak anılır. Hristiyanlığa göre Hz. İsa mesihtir ve tanrıyı oluşturan, baba, oğul ve kutsal ruh üçlemesindeki oğuldur.
Katolik mezhebine göre ise Hz. İsa’dan sonraki en önemli dini kişi Hz. İsa’nın annesi Meryem’dir. Hristiyanlığın Mormon mezhebi, Mormon dininin kurucusu Joseph Smith’i peygamber kabul etmektedir.
Bu mezhebe göre, Smith’e Tanrı tarafından verilen bir görüşme sonucu kutsal Kitab-ı Mukaddes’in kendisine gösterilmesi de bu inançta önemli bir yere sahiptir. Mormonlar da diğer Hristiyan mezhepleri gibi, İsa Mesih’e olan imanı ve onun çarmıha gerilerek günahlarımızın affedilmesi öğretisine inanırlar.
Ancak diğer mezheplerden farklı olarak, Mormonlar da Tanrı’nın kitabının bir parçası olarak “Mormon Kitabı”nı kabul etmektedirler. Bu inanç ve mezhep, 1830 yılında Joseph Smith tarafından kurulmuştur ve Amerika Birleşik Devletleri’nin Utah eyaletinde merkezini bulundurmaktadır.
İslam’da peygamberler
İslam’da peygamberler, Allah’ın dünyadaki elçisi kabul edilir. Kuran’da bahsi geçen İslam’a göre peygamber kabul edilen kişilikler 124.000’dir. Kuran’da 25 peygamberin ismi geçer. Kuran’da geçen peygamberlerin yaklaşık kronolojik sıra ile Âdem, İdris, Nuh, Hud, Salih, İbrahim, Lut, İsmail, İshak, Yakub, Yusuf, Eyüp, Şuayb, Musa, Harun, Zul-Kifl, Davud, Süleyman, İlyas, Elyesa, Yunus, Zekeriya, Yahya, Hz. İsa ve Hz. Muhammed’dir. İslam peygamberlerinin büyük bir kısmı Yahudilik ve Hıristiyanlık’ta peygamber kabul edilmez, sadece din büyüğü olarak anılırlar.
Hz. Muhammed, İslam’a göre Hatemül Enbiya (son peygamber) kabul edilir. İslam’da peygamberlere geldiğine inanılan 4 büyük kitap vardır: Zebur, Tevrat, İncil, Kuran. Hristiyanlığın kutsal kitabı Kitabı Mukaddes, Tevrat ile İncil’lerin dördünü kapsar. Yahudilik ve Hristiyanlığa göre Zebur (Mezmurlar), Davud veya Süleyman tarafından yazılmış şiirlerdir. Kuran’da birçok peygamberin dünyaya gönderilmiş olduğu belirtilir.
Diğer dinlerde peygamberler
Hinduizm ve Budizm’in bilgeleri Krişna ve Buda, İran’da doğmuş Zend Avesta’nın peygamberi Zerdüşt’in de peygamberlerden olduklarına dair iddialar mevcuttur. Ancak çok tanrılı bir din olan hinduizmin, tanrısız bir din olan budizm ve düalist bir din olan zerdüştiliğin önder ve bilge kişilerini bir ortadoğu geleneği olan peygamberlik kurumuyla özdeşleştirmek bilimsel bir yaklaşım olarak değerlendirilemez.
Türk Halk Kültüründe
Türkler târih boyunca değişik dinlere ve bunların farklı mezheplerine tabi olmuşlardır. Ama başlıca; Budizm ve onun Lamaizm mezhebi, Maniheizm, Hristiyanlık, Musevilik ve İslam (Sünni ve Alevî mezhepleri) en fazla rağbet görmüş dinler olarak sayılabilir.
Bunun sonucunda her birinden değişik unsurlar alınarak Türk kültürüne katılmış ve her dinin kurucusu / yalvacı değişik anlatılarda yer almıştır. Elbette ki, kültürel anlamda benzer kavramlar daha büyük bir hızla yerleşmiş ve bütünleşmiştir.
Örneğin Mani dinindeki Aydınlık ve Karanlığın ezeli ve ebedi savaşı (Türkçe’de Yaruk ve Karanuk adlı iki güç olarak yer bulmuştur,) kültürümüzün diğer öğeleriyle hızla uyum sağlamıştır. Türkler en son olarak İslam dinini kabul etmişler ve bu din tüm Türk Dünyasının ortak değerlerinden birisi hâline gelmiştir. Elbette ki başka dinler de değişik yoğunluklarda ve farklı Türk toplulukları içerisinde varlığını sürdürmektedir.
Ancak şu an için ortak kültürel payda olarak İslam dininin varlığı yadsınamaz bir gerçektir. İslama göre Allah’ın varlığına ve birliğine inanmak birincil ve en önemli koşuldur. Bundan sonra da Hz. Muhammed’in onun elçisi olduğuna, ardından da Tanrının gönderdiği (Kuran-ı Kerim’de adı ister sayılmış olsun isterse olmasın) diğer tüm elçilere iman etmek gerekir. Kelime-i Şehadet “Tanıklık Sözü” şu şekildedir:
“Tanıklık ederim ki Allah’tan başka tanrı yoktur. Ve yine tanıklık ederim ki Muhammed onun kulu ve yalvacıdır.”
İslam ile birlikte bu dinin yoğun bir biçimde kültürümüze etkisi olmuş ve tüm kavramları yerleşmeye düşünce dünyasına hâkim olmaya başlamıştır. Fakat geçmişteki birikimlere uygun ve uyumlu olan her şey daha hızlı kabul görmüştür. Bu bağlamda İslam dinindeki bazı Peygamber kıssaları diğerlerine nazaran halk kültürünü daha fazla etkilemiştir. Çünkü bu kıssalardaki bazı özellikler zaten geçmişten beri var olan başka anlatı öğelerini çağrıştırmaktadır.
Kısaca değinilecek olursa, İslam ve İslam öncesi dönemlere ait bazı Peygamberlerin hayatlarında yer alan halk kültürümüzdeki anlatılarla bütünleşen olaylar şunlardır:
Hz. Muhammed (Hz. Mehmed)
Hz. Muhammed (Muhammäd, Mähämmäd, Mehemmed, Mehmed) – İslam dininin kurucusu. Son Peygamber. Muhammed isminin Türkçeleşmiş biçimidir. Hz. Muhammed kutlu bir mağarada düşünceye dalmış ve kendisine gelen Melek ona Tanrı’nın “Oku” emrini iletmiştir. Bundan sonra Peygamber olarak insanlık tarihinin seyrini değiştirmiştir. Bilime ve akla verdiği büyük önem İslam medeniyetinin çekirdeğini oluşturmuştur. Örneğin o dönemdeki pek çok toplumda görüldüğü üzere Ay ve Güneş’e farklı anlamlar yüklenmesine karşı çıkarak şöyle demiştir:
“Şüphesiz Ay ve Güneş asla kimsenin ölümü veya doğumu için tutulmazlar. Ancak bunlar Allah’ın iki ayetidir.” (Hz. Muhammed, Hadis-i Şerif)
Mehmed, Arapça Hamd kökünden gelir. Övülen, övülmüş demektir. Muhammed ismi (Arapça Muhammad, ayrıca Mahmud ismiyle de bağlantılıdır). Özellikle Miraç kavramı halk ve tasavvuf edebiyatında geniş yer tutar. Miraç, bazen yanlış veya eksik olarak salt göğe yükselme olarak ele alınmıştır. Yükselirken kullandığı Burak adlı binek önemli bir yer tutar halk edebiyatımızda.
Açıklama: Azeri Türkçesi’ndeki Mehemmed (Məhəmməd) ve Mehemed okunuşlarından sonra Türkçe olarak aldığı en yalın biçimdir. Kelime içerisindeki sessiz harfler kaybedilmediği için Arapça çekim kurallarına göre de isim kökü olduğu gibi durmakta ve aslında anlamını korumaya devam etmektedir. Fakat o kadar Türkçeleşmiştir ki, Mehmed ismiyle anıldığında bu konuda önbilgiye sâhip olmaksızın başka bir kültürde hiçbir biçimde Hz.Muhammed’in kastedildiğinin anlaşılması mümkün değildir. Bu ad yalnızca Türklere özgüdür.
Burhan (Buda)
Burhan (veya Burkan; gerçek adıyla Buda, Budha) – Budizmin kurucusu olan Buda’nın Türkçeleşmiş olan ismi. Aslında varlıklı bir prens olduğu halde, hayatında ilk kez sarayın bahçesinden dışarıya çıkınca gerçeği aramaya başlamış ve kutlu bir ağacın altında düşünceye dalarak, orada erişmiştir. Daha sonra 1920’lerde Akyang (Ak Din) adı verilen bir dini hareketin adı da Burhancılık olarak ifâde edilmiştir.
Fakat Akyang’ın temeli Budacılıktan daha çok eski Şamanist gelenektir. Burada Burhan Beyaz atı ile koşan beyaz bir kişi görünümündedir. Tuvalarda bu sözcük doğrudan Tanrı anlamında Moğollarda ise İyi Ruhları tanımlamakta kullanılır.
“Bu dünyayı yaratan, zihninizdir.” (Sidharata Gautama Buda)
Türkçe sözcük (Bur/Burh) kökünden türemiştir. Bura (geyik) vev Bur (iyi ruh) sözüyle kökten gelir. Geyik Moğollarda ve Türklerde kutlu sayılan bir hayvandır. Moğolcada aydınlanmışlık anlamını da içerir. Buddha, Sanskrit (Eski Hint) dilinde “uyanmak, idrak etmek, bilinçlenmek” anlamına gelen “budh” fiilinin geçmiş zaman kipidir. “Uyanmış, idrak etmiş, bilinçlenmiş” anlamına gelir. “Buda” bu ismi hem kendisi için, hem de ona inanan ve bir yol göstericisi olmadan kendiliğinden “uyanan” herkes için kullanmıştır.
Mengü (Mani)
Mani – Manicilik dininin kurucusu. Üçüncü Yüzyılda Pers (İran) İmparatorluğu içinde kurulan Mani dini en parlak dönemini sekizinci yüzyılda yaşamıştır. Çünkü Uygur devletinin millî dini olarak ilan edilmesi çok büyük bir itibar kazandırmıştır.
Mani adının eski Türkçe “Mengü” sözcüğüyle bağlantılı olduğu öne sürülür. Mengü, sonsuz demektir. Manicilikte aydınlık ile karanlık iki rakip olarak karşı karşıya durur. Bu ikisinin birbirleri ile mücadelesi ezelden ebede kadar devam edecektir. Aydınlığın bir kısmı karanlığın içinde tutsak kalmışdır. Bulunç (vicdan) kavramı önemli bir yere sahiptir. Mani, vicdanın önemini şöyle vurgulamıştır.
“İnsan sadece kendi sesini dinler.” (Mani Nakkaş)
Mengü sözcüğü (Ben/Men) kökünden türemişter. Dizi, düzen, özlük, sonsuzluk bildirir. Moğolca Manah sözcüğü korumak anlamı içerir.
Diğer Peygamberler
- Hz. Musa (İbranice, Mose; Arapça Musa): Denizi, asası ile yere vurarak ikiye yarması. Ayrıca asasının bir ejderhaya dönüşmesi ilgi çekicidir.
- Hz. İsa (İbranice, Yeşu; Arapça Isa): Körlerin gözlerini açması, daha beşikteyken konuşması, ayrıca annesinin kendisine babasız hamile kalması önemlidir. Anadolu’da Ese olarak da söylenir.
- Hz.Nuh (İbranice Noah): Tufan ve insanlığın atası olarak ortaya çıkışı. Büyük Tufan, Anadolu, Mezopotamya ve Ortadoğu’da Sümerlerden beri yaygın ve ortak bir anlatıdır. 950 yıl yaşadığı söylenir. Tufan’da dev bir gemi inşa etmiştir.
- Hz.İbrahim (Asurca ve Akkadça Abraham, İbranice Avraham): Ateşe atılması ve ateşin onu yakmaması. İbrahim Peygamber ayrıca Sümer kökenli olarak kabul edilir ve Türklerin ataları arasında sayılır. İlk adı Avram (Abram)’dır. Kabe’yi inşa etmiştir. Ayrıca eşinin ayağını yere vurarak kutsal suyu (Zemzem) çıkartması da yine Türk kültürü açısından çok ilgi çekici bir konu olmuştur.
- Hz.Süleyman (İbranice Şalomo. Batı dillerine ise Salomon olarak geçmiştir): Kuşlara ve rüzgarlara hükmetmesi. Hayvanlardan oluşan orduları vardır. Hayvanlarla konuşması da yine diğer ilgi çekici bir kavram olarak yer alır.
- Hz.Yusuf (İbranice Yosef): Kuyuya atılması ve rüyaları yorumlaması. Kuyular Türk kültüründe önemli bir yere sahiptir. Rüyasındaki gök cisimleri de dikkat çeker.
- Hz.Yunus (İbranice Yonas): Dev bir balık tarafından yutulması. Kavmini terk ederek bir gemiye binip ayrılmış, ancak yolda dev bir balık kendisini yutmuş fakat kurtulmuştur.
- Hz.Davud (İbranice David): Demircilik sanatını yapması. Demirciliği en yetkin biçimiyle yapabilmektedir. Demiri eliyle şekillendirebildiği söylenir.
- Hz.Lokman (Arapça Lukman): İslam inancında bilge ve hikmet sahibi birisidir. Ölümsüzlüğü aradığı söylenir. Hekimlerin piridir. Bilinmedik diyarlardaki otlardan ilaçlar yapar.
- Hz.Eyüb (İbranice Iyyob): Bir mağarada, dermansız bir hastalık nedeniyle çile çekmiş, daha sonra Tanrı tarafından bahşedilen kutsal bir suyun sayesinde iyileşmiştir.
Ayrıca Ashab-Kehf kıssası mağaralarla ilgili olarak önemli bir yere sahiptir. Bir mağarada çok uzun yıllar uyuyarak daha sonra uyanan gençler ve köpekleri anlatılır.
Savacı
Savacı – Nebî. Peygamber. Tanrının elçisi, habercisi. Kitap getirmemiş peygamber. Sevindirici bir haber veren kişi demektir. Sava; haber, mesaj demektir. Sav/Sab kökü Türkçede haber, iddia, fikir, görüş anlamları taşır. Tasavvufa dayalı bir meslek örgütlenmesi olan ahilikte pir, belli bir mesleğin kurucusu olduğu kabul edilen peygamberdir. Hemen her peygamber bir mesleğin piri sayılır.
Buna göre aşağıdaki peygamberler bazı işlerin piri kabul edilir;
- Hz. Adem: Çiftçilerin,
- Hz. İsa: Marangozların,
- Hz. Şit: Pamukçuların,
- Hz. İdris: Terzilerin,
- Hz. Salih: Devecilerin,
- Hz. İbrahim: Sütçülerin,
- Hz. İsmail: Avcıların,
- Hz. İshak: Çobanların,
- Hz. Zülkifl: Fırıncıların,
- Hz. Üzeyr: Bağcıların,
- Hz. İlyas: Dokumacıların,
- Hz. Davud: Demircilerin,
- Hz. Yunus: Balıkçıların,
- Hz. Yusuf: Yorumcuların.
