Bask Mitolojisi, İspanya’nın kuzeyinde ve Fransa’nın güneybatısında yaşayan Bask halkının inanışlarını, mitolojik hikayelerini ve efsanelerini kapsar. Bu mitoloji, Avrupa’nın diğer mitolojilerinden oldukça farklıdır, çünkü Bask halkı binlerce yıl boyunca kendi kültürel kimliklerini korumayı başarmış, dili ve inançları diğer topluluklarla karışmamıştır. Bask Mitolojisi, doğaya, kadim tanrılara ve doğaüstü varlıklara dayanan büyüleyici bir hikaye dünyası sunar.
Hadi gelin, bu ilginç mitolojiyi derinlemesine inceleyelim!
Fransa ile İspanya arasında Batı Pirene dağları boyunca yaşayıp, Hint-Avrupa dil grubundan bağımsız bir dili konuşan Bask halkının (Euskaldunak) bu bölgede Neolitik dönemden itibaren yaşadığı bilinmektedir. Bask (Basque) halkı yaşadığı coğrafyanın özelliği yüzünden Hıristiyanlığa oldukça geç bir dönemde geçmiş, Bask ülkesi 4-12 yüzyıllar arasında tamamen Hıristiyanlaşıncaya dek pagan inançlar ve efsaneler varlığını sürdürmüş, böylece Bask mitolojisinin temel kaynakları kayıt altına alınabilmiştir.
Doğa ve Bask Mitolojisi
Bask Mitolojisi’nin temelinde doğa vardır. Tıpkı diğer eski kültürlerde olduğu gibi, Bask halkı da ormanları, dağları, mağaraları ve nehirleri kutsal yerler olarak görürdü. Ancak Bask Mitolojisi’nde, doğanın insandan üstün olduğu fikri daha belirgindir. İnsanlar doğaya zarar vermekten çekinir ve onun gücüne saygı duyardı.
Örneğin, Anbotoko Mari adlı bir tanrıça, Bask halkı için doğanın ve yeraltı dünyasının en önemli figürlerinden biriydi. Mari, mağaralarda yaşar, fırtınaları ve hava olaylarını kontrol ederdi. Eğer bir kasırga koparsa, bu Mari’nin gazabının bir işareti olarak kabul edilirdi. Bu tür hikayeler, Bask halkının doğaya ne kadar bağlı olduğunu gösterir.
Bask Tanrıları
Ana Tanrıça Mari ile eşi yılan Tanrı Sugaar’ın etrafında şekillenen Bask efsanelerinin temel özelliği tüm kahramanlarının yeryüzü ya da yeraltı canlıları olması, gökyüzünün bir yaşam alanı olarak görülmemesidir. Yeryüzü tanrıçası Lurbira ile kızları güneş tanrıçası Ekhi ve ay tanrıçası İlazki Bask panteonunun en önemli varlıklarıdır. Hıristiyanlaşma döneminde ortaya çıkıp büyük önem kazanan Mari ise Meryem Ana ile eski pagan inançlarının karıştırılmasıyla oluşturulmuştur. Yıldızım tanrısı Sugaar ile evli olan Mari uzun boylu, güzel, zarif bir hanım olarak tasvir edilmekte ve sihirli güçleri olduğuna inanılmaktadır.
Tanrılar ve Tanrıçalar
Bask Mitolojisi’nde, tanrılar genellikle doğayla ve yeraltı dünyasıyla ilişkilendirilir. Bu tanrıların çoğu, diğer mitolojilerdeki gibi insansı figürlerden çok, doğanın gücünü sembolize eder. İşte Bask mitolojisinin en önemli varlıklarından bazıları:
- Mari: Bask Mitolojisi’nin en önemli figürlerinden biri olan Mari, genellikle bir tanrıça ya da doğanın ruhu olarak görülür. Dağların zirvelerinde ya da mağaralarda yaşadığına inanılır. Mari, hava olaylarını kontrol eder ve adaleti sağlar. Aynı zamanda, Bask halkı Mari’nin öfkesinden korkar ve ona saygısızlık yapmaktan çekinir.
- Sugaar: Mari’nin eşidir ve aynı zamanda bir yılan ya da ejderha formunda tasvir edilir. Sugaar, yeraltı dünyasıyla bağlantılıdır ve sık sık gökyüzünde “alevli bir yılan” olarak görülür. Mari ve Sugaar’ın birliği, doğanın dengesini temsil eder.
- Egu: Güneşin kişileştirilmiş halidir. Egu, Mari ve Sugaar gibi güçlü figürlerin yanında daha az bahsedilse de, güneşin yaşamı sürdürme gücü Bask halkı için kutsaldı.
Doğaüstü Varlıklar ve Efsaneler
Bask Mitolojisi sadece tanrılar ve tanrıçalardan ibaret değil; aynı zamanda doğaüstü varlıklarla dolup taşar. Kırmızı boğa formundaki kötü ruh Aatxe, yaban adamı Basajaun, köpek formundaki iblis Gaueko, devler ırkı jentilak, kadın formundaki iblisler lamiak, cadı sorgin, çocukları kaçırıp yiyen iblis torto belli başlı doğaüstü karakterlerdir.
İşte bazıları:
- Basajaun: Ormanın efendisi olan Basajaun, uzun boylu, tüylü ve insansı bir yaratıktır. Ormanda yaşayanların koruyucusudur ve insanlara tarım yapmayı, ekinleri nasıl ekeceklerini öğretmiştir. Günümüzde Basajaun, Bask halkı için bir çeşit koruyucu figür olarak görülmeye devam etmektedir.
- Lamia: Bask Mitolojisi’nde, Lamia bir su perisi ya da bir dağ ruhudur. Genellikle altın bir tarakla saçlarını tararken betimlenir. Lamialar, iyi kalpli olabilir ama onları kızdırırsanız lanetleriyle hayatınızı mahvedebilir.
- Gaueko: Gecenin ruhu olan Gaueko, karanlık çöktüğünde insanları korkutmak için ortaya çıkar. Karanlık, Bask halkı için bilinmeyeni temsil ettiğinden, Gaueko korkutucu bir figürdü.
Mağaraların Kutsallığı
Bask Mitolojisi’nde mağaralar çok önemli bir yere sahiptir. Çünkü mağaralar, tanrıça Mari’nin evi olarak kabul edilir. Bask halkı, mağaralara saygı gösterir ve buralarda ritüeller düzenlerdi. Örneğin, Zugarramurdi Mağarası, tarih boyunca Bask Mitolojisi’nde kutsal bir yer olarak görülmüştür.
Mağaralar, aynı zamanda öteki dünyaya bir geçiş kapısı olarak kabul edilirdi. Ölülerin ruhlarının yeraltı dünyasına geçtiği yerler olduğuna inanılırdı. Bu inanç, Bask Mitolojisi’nin ölümle yaşam arasındaki ilişkiyi nasıl algıladığını gösterir.
Bask Mitolojisi’nde Kadının Yeri
Bask Mitolojisi’nde kadın figürleri oldukça güçlüdür. Mari gibi tanrıçalar doğanın ve adaletin koruyucusu olarak görülürken, Lamia gibi varlıklar da doğanın güzelliğini ve gücünü temsil eder. Bask kültüründe kadın, genellikle doğa ve yaşamın döngüsüyle ilişkilendirilir. Bu durum, Bask Mitolojisi’nin diğer Avrupa mitolojilerinden farkını açıkça ortaya koyar.
Hristiyanlık ve Bask Mitolojisi
Tıpkı diğer pagan mitolojilerinde olduğu gibi, Hristiyanlık Bask Mitolojisi’ni de etkiledi. Ancak Bask halkı, eski inançlarını tamamen bırakmadı. Hristiyanlık öncesi inanışlar ve ritüeller, yeni dinle harmanlandı ve birçok mitolojik hikaye halk arasında yaşamaya devam etti.
Örneğin, Mari gibi figürler bazen Hristiyan azizler ile ilişkilendirildi, ancak özündeki mitolojik anlamlarını korudu. Bu da Bask kültürünün ne kadar dirençli olduğunu gösterir.
Bask Mitolojisi’nin Günümüzdeki Yeri
Bugün Bask Mitolojisi, Bask halkının kültürel kimliğini tanımlayan en önemli unsurlardan biridir. Bu mitoloji, sadece eski bir inanç sistemi olarak değil, aynı zamanda Bask dilinin, geleneklerinin ve tarihinin bir parçası olarak yaşar. Hatta modern sanat, edebiyat ve sinema, Bask Mitolojisi’nden esinlenmeye devam ediyor.
Bir düşünün: Doğaüstü varlıkların hâlâ ormanda ya da mağaralarda sizi izlediğine inanmak, günlük hayatınıza nasıl bir renk katardı? Bask Mitolojisi, sadece geçmişin bir parçası değil; hayal gücünü besleyen ve doğayla bağ kurmamızı hatırlatan güçlü bir gelenek.
Bask Mitoloji Sözlüğü
Aide, Aideko Hava ile ilgili dişi bir ruhun adıdır. Duruma göre iyi (hafif esinti) ya da kötü (fırtına) olarak algılanabilir.
Akerbeltz Hayvanları hastalık ve kötü ruhlardan koruyan bir ruhun adıdır. Bask dilinde aker ‘erkek keçi’ ve beltz ‘siyah’ kelimelerinden oluşmaktadır.
Amalur Yeryüzü tanrıçası olan Lur’un diğer adıdır.
Atarrabi, Aksular İyi huylu ve koruyucu bir cin olup tanrıça Mari’nin oğludur (bazı efsanelerde kızıdır). Bask halkının inanışında, adı bir yıldıza verilmiş olup, parladığında ertesi gün Bask bölgesinin güzel bir gün geçireceğine işarettir.
Basa Andere Orman tanrısı Basa-Jaun’un karısı Olup, uzun saçlı, bir mağarada yaşayıp, erkekleri baştan çıkarıp öldüren bir cadı olarak tasvir edilmektedir.
Basa-Jaun, Basajaun İyi huylu orman tanrısının adı olup, ‘ormanın efendisi’ anlamındadır. Hayvan sürülerini etoburlara ve yıldırımlara karşı korur.
Begia Üç evrensel ilkeden birisi olan ‘bedenin hafifliği’ne verilen isimdir. (Diğerleri: Egia, Ekhia)
Beigorri Bir mağarada yaşayan, hem yediği hem de koruduğu kızıl renkli ineklerin perisidir.
Eate, Egata Ateş ve fırtına tanrısının adıdır.
Egoi Güney rüzgârının kişileştirilmiş halidir.
Ekaitz Kötü bir ruhun adıdır.
Ekhi, Eguzki, Iduzki, Iguzki, Eki İnsanların koruyucusu ve kötü ruhların, cadıların düşmanı olan güneş tanrısının adıdır.
Erditse Antik çağda Batı Akdeniz bölgesi ve Bask halkının inanışında ana tanrıçanın adıdır.
Erge İnsanların hayatını alan bir ruhun adıdır.
Etsai Bir mağarada yaşayan ruhun adı olup ‘şeytan’ anlamına gelmektedir.
Euri Yağmurun ruhunun adı olup, ruhun renkarne olması ve bitkilerin boy atmasına yardım etmektedir.
Gaikstoak İnsanın içine girerek hastalık, melankoli, depresyon ve üzüntüye sebep olan kötü ruhlara verilen isim olup, Bask dilinde ‘Kötü olanlar’ anlamına gelmektedir.
Gaizkin Hastalığa sebep olan bir ruhun adıdır.
Galtzagorri Mamurların (çoğul formu Mamurak) diğer adıdır.
Gaueko Geceleyin sert rüzgâr olarak kendini gösteren karanlıkların yıkıcı efendisinin adıdır.
Goikoa Ay tanrıçası Ilazki’nin diğer adıdır.
Herensugue 7 başlı uçan yılan formunda bir iblisin adıdır.
Herren-Surge, Herensugue, Herensuge Uçabilen, yedi başlı korkunç bir yılanın adı olup çeşitli efsanelerde çeşitli kahramanlar tarafından öldürülür.
İdargi Ay tanrıçası İlaz-ki’nin diğer adıdır.
İeltksu, Iritksu Bir gece ruhunun adı olup, kuş veya insan formunda görünüp, ateş soluduğundan varlığı ayırt edilir.
İguzki Bkz. Ekhi
İlazki, İllargui, İretargui, İlargia, İlargi, Argizagi Ay tanrıçasının adı olup, yeryüzü tanrıçası Lur’un kızı ve güneş tanrıçası Ekhi’nin kız kardeşidir.
İnguma Kötü niyetli bir ruhun adı olup, geceleri gizlice evlere girip ev sakinlerinin kâbus görmesine neden olup kadınları cinsel yönden taciz etmektedir.
Bkz. Succubus, Al bastı
İnizitu Şimşeğin kişileştirilmiş formudur.
İratargi İlazki’nin adlarından birisidir.
İrithu Bkz. İelthu
İtsaso, Ama İtsaso Suları yönetme gücü olan şeytani bir dişi ruhun adıdır.
İthasgorrieta Güneşin doğup battığı yerin adı olup ‘Kırmızı Deniz’ anlamına gelmektedir. Güneş battıktan sonra yeraltı dünyasına iner, ertesi sabah tekrar yeryüzüne çıkar.
Janikot Bir meşe tanrısının adıdır.
Laino Dumanın kişileştirilmiş formu olup, Odei’nin kız kardeşidir.
Lamia Dişi bir su ruhu veya deniz kızının adıdır.
Laminak Yeraltında güzel kalelerinde yaşayan küçük adamların adıdır.
Lamiñas Ormanlık alanlar ve nehir kenarlarında yaşayan País Vasco bölgesinde kötü ruhlara verilen isimdir. Genellikle kadın nadiren erkek gövdesinin belden yukarısı insan belden aşağısı ise balık formunda görünmektedirler.
Lauburu, Bask Haçı Hayatı sembolize eden antik bir sembolün Hıristiyanlık sonrasında varlığını sürdürmüş formu olmalıdır. Bask ülkesinde ev kapılarına asılan bir nazarlık olarak kullanılmaktadır.
Bask dilinde Lau buru ‘dört başlı’ anlamına gelmekle birlikte kelimenin Latince labarum ile ilişkiliolması ihtimali de yüksektir.
Lur, Amalur Bereket ve verimle ilişkili dişi ruhların adıdır.
Lurbira Yeryüzüne (Lur) verilen isimlerden birisi olup, güneş (Ekhi) ile Ay’ın (İlazki) anası olarak tasvir edilir.
Lurra Bkz. Lur
Maju, Sugaar Şimşek tanrısının adı olup, eşi Mari ile birlikte insanların üzerine dolu yağdırıp korkunç fırtınalar gönderir.
Mari 1. Yeryüzünün kişileştirilmiş formu olmasının yanı sıra şimşek ve rüzgâr tanrıçası da olup Bask panteonunun en önemli tanrıçasıdır.
< Baskça/Euskara mari ‘kraliçe’
Maya Lur’un diğer adıdır.
Mikelats Ana Tanrıça Mari’nin kötü yürekli oğlunun (bazı varyantlarda kızı) adıdır. Ormanlık alanlarda gerçekleşen toprak kayması, fırtına gibi doğal afetlerden sorumludur.
Númen Kuzey İspanya’da tüm ruhlar ve tabiatüstü varlıklar için kullanılan genel terimdir.
Oaztargi Işığın kişileştirilmiş formlarından birisinin adıdır.
Odei, Hodei Fırtına bulutlarının kişileştirilmiş formu olan yıldırım cininin adıdır.
Olentzero Her yıl 24 Aralık tarihinde kasabaya gelip çocuklara hediyeler dağıtan efsanevi bir kişinin adıdır. Bask dilinde ‘iyi olanın zamanı’ anlamına gelen Olentzero’ya ilişkin ilk yazılı kaynak 16. yüzyılda yazılmış ‘Lope de Isasi’de kayıtlıdır.
Efsaneye göre binlerce yıl önce yaşamış Jentillak adlı devler kabilesinin bir üyesi olup, Pirenelerde Navarra bölgesindeki Lesaka köyünde oturmaktadır. Bir gün Jentillak halkı gökyüzünde parlak bir yıldız bir görmüş yaşlı ve kör olan bir tanesi bu durumu Hz. İsa’nın doğum müjdesi olarak algılayıp açıklamıştır. Devlerden tek sağ kalan Olentzero elinde bir orakla 24 Aralık öncesinde çok fazla yemek yiyenlerin kafalarını vahşice kesmektedir. Hıristiyanlığın etkisiyle iyi yürekli ve yardımsever bir karaktere dönüştürülmüştür.
Orko Şimşek/gök gürültüsü tanrısının adıdır.
Ortzadar, Ostadar, Ortzeder Gökkuşağının kişileştirilmiş formu olup, ölen insanların bedenden ayrılan ruhlarının aya ulaşmasına yardım eder.
Ortzantz Şimşek ruhunun adıdır.
Ostots Yıldırımın kişileştirilmiş formu olup, Maju ile birleştirilmiştir.
Ostri, Ortz, Ortze, Ortzi Başlangıçta gökyüzünün kişileştirilmiş formu iken zamanla cennetle özdeşleştirilmiştir.
Patuek İnsanlar için ufak tefek işleri yapan küçük şeytanların adıdır.
Sakre Kendisine zarar veren insanları lanetleyen kötü bir perinin adıdır.
Sorguin Yeryüzünün kişileştirilmiş formu olan tanrıça Mari’nin hizmetindeki gece ruhlarından birisinin adı olup, zamanla tüm cadıları nitelemek için kullanılan bir terim haline gelmiştir.
Su Ateşin kişileştirilmiş formudur.
Sugaar, Sugoi Bazı efsanelerde kanatlı ve uçabilen bir ejderha bazılarında ise kanatsız dev bir yılan olarak tasvir edilen, yeraltı mağaralarında yaşadığına inanılan bir yaratığın adıdır.
Tartaro, Tartalo Alnının ortasında tek bir gözü olan bir devin (tepe-göz) adıdır.
Tronagarru Denizden gelen kasırga ruhunun adıdır.
Tksaalgorri Mağaralarda yaşayan kırmızı dana ruhunun adıdır.
Tksimistarri Şimşeğin kişileştirilmiş formunun adıdır.
Ur Suyun kişileştirilmiş formunun adıdır.
Yaun-Goikoa Yaratıcı tanrının adı olup hayatın üç prensibini şekillendirmiştir:
- Egia: Ruhun ışığı
- Ekhia ‘Güneş’: Dünyanın ışığı
- Begia: Bedenin ışığı
Zezengorri Kırmızı renkli bir boğanın ruhu olup yeraltında yaşamaktadır.
Zuberoa Orman tanrısı Basajun’un dişil karşılığının adıdır.
Kaynakça
Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Phoenix Yayınları. Ankara, 2009
