Etrüsk Mitolojisi: Antik İtalya’nın Gizemli İnanç Sistemi

Etrüsk mitolojisi, antik İtalya’da M.Ö. 8. yüzyıldan itibaren gelişen ve Roma İmparatorluğu’nun yükselişine kadar etkili olan Etrüsk uygarlığının zengin ve gizemli inanç sistemini temsil eder. Günümüzde Etrüsk mitolojisi, antik Roma mitolojisinin bazı unsurlarına temel oluşturması ve birçok açıdan Yunan mitolojisinden etkilenmesi nedeniyle oldukça ilgi çekicidir. Ancak Etrüskler, kendine özgü bir dini yapıya ve mitolojik anlayışa sahipti.

Etrüsk mitolojisi, evrenin düzenini açıklayan tanrılar, kehanet sistemi, ölüm sonrası yaşam inancı ve ritüellerle doludur. Bu yazıda, Etrüsk mitolojisinin kökenlerini, tanrılarını, kozmolojik anlayışını ve günümüzdeki önemini keşfedeceğiz.

Etrüskler kimdir?

MÖ 10-1. Yüzyıllar arasında Orta İtalya ve Kuzey İtalya’nın batı kıyıları ile sınırlarını oluşturan Arno ve Tiber nehirleri arasında gelişen bir uygarlık olup, adları Yunanlılarca Tirhen denizine ve Romalılarca Toskana vadisine verilmişti. Eski Romalılar tarafından Etruski veya Tuski, Eski Yunanlar tarafından Tyrrhenoi olarak adlandırılan bu halk kendini Rasenna veya Rasna olarak adlandırmaktaydı. MÖ 800 tarihinden itibaren izlerine rastlanılan Etrüsklerin MÖ 396 yılına dek Veii kentini yönettiği, kendilerine özgü Hint-Avrupa kökenli olmayan bir dili konuştukları bilinmektedir.

Etrüsk Uygarlığı

Herodot kendi kızlarını fahişe olarak yetiştirmeleri dışında adetleri Yunanlara benzeyen, gümüş ve altın sikkeleri ticarette ilk olarak kullanan halk olarak tanımladığı Lidyalıların Tyrrhenia’yı kolonize ettiğini bildirmiştir. Etrüsk diline ait önemliyi bilgi 1964 yılında Caere’de bulunan Etrüskçe-Fenikece tabletlerden elde edilmişse de Etrüsk dili hala gizemini korumaktadır.

2004 yılında Ferrara Üniversitesince 80 Etrüsklünün iskeletinden alınan örneklerden yapılan DNA analizinde yüksek oranda haplogroup G taşıyan Etrüsklülerin Anadolu halkıyla yakın akraba olduğu ortaya çıkmıştır. Yunanlılar, Romalılar, Kartaca ile komşu ve çağdaş olan Etrüskler korsan korkusundan kıyılardan birkaç km uzakta kurulmuş Populonia, Cerveteri ve Tarqunia gibi çok sayıda bağımsız liman kentine sahipti.

Madenleri gemiler vasıtasıyla bu kıyı kentlerinden ihraç eden Etrüsk nüfusu özellikle MÖ 4.-1 yüzyıllar arasında Arezzo, Chiusi, Fiesole, Perugia, Volterra ve Vulci gibi iç kesimlerdeki kentlerde yoğunlaşmaya başlamıştır. MÖ 2-1. Yüzyıllar arasında gerçekleşen savaşlarda büyük ölçüde yok edilen Etrsüklerden geri kalanları Roma dil ve kültürüne asimile olarak tarih sahnesinden silinmiştir.

Etrüsk dini 

Etrüskler dillerini Yunan alfabesiyle yazıya dökmekle kalmamış, Yunan din ve kültürünü de büyük ölçüde benimsemiştir. Son derece dindar olan Etrüsk halkı kehanet ve büyüye inanmakta, cenaze törenleri-ne büyük önem vermekteydi. Etrüsk mezar odaları, çanak çömlekleri ve bronz eşyaları Yunan mitolojisinden beslenmiş olmakla birlikte Etrüsk sanatı Yunanlarınkinden farklı olarak daha çok öteki dünya ile ilişkilidir.

Etrüskler Mısırlılar gibi ölümden sonra yaşama inanıyor olup, mezarları bu yüzden evlerinden bir daha güzel ve konforluydu. Özellikle zenginlerin mezar odaları ihtişamlı mobilyalar ve dekoratif eşyalarla süslenmekte, aile mezarlarına büyük önem vermekteydi. Cerveteri (Caerae) limanındaki Pyrgi tapınağında bulunan üç altın tablet Etrüskçe ve Fenikece iki dilli olup, Caerae kralınca tanrıça Uni’ye (Astarte) adanmışlardır.

10 binden fazla Etrüskçe yazıt günümüze ulaşmış olup, bunlardan Etrüsk din ve tanrıları hakkında pek çok şey öğrenilmiştir. Çoktanrılı Etrüsk dininde tapınılan tanrılar hakkında Etrüsk mücevheri, ayna ve diğer sanat objelerinde tasvir edilen sahneler ile tanrılara adanan hediyelerdeki adak kitabelerden fikir sahibi olabilmekteyiz.

Etrüsklerin güneş tanrıları Katha ve Usil, ay tanrısı Tivr, aşk tanrıçası Turan, halk tanrısı Selvan, ölüm tanrıçası Maris ve savaş tanrıçası Leinth gibi kendine özgü tanrıları bulunmaktayken zamanla Yunan tanrılarını da kendi panteonlarına kabul ederek karmaşık söylenceler oluşturmuşlardır. Yunan mitolojisindeki bazı karakterler isimleri değiştirilmeden doğrudan kabul edilmişlerdir ki yeraltı dünyası iblisi Kharu ve kâhin Khalkas bunların bazılarıdır.

Etrüskler benzer şekilde Yunan ve Roma söylencelerini kendi tanrı ve kahramanlarına uyarlamışlarsa da tanrı kimi zaman aynı adı taşısalar bile Yunan tanrılarıyla birebir örtüşmediği ortadadır.

Etrüsk Mitolojisinin Kökenleri

Etrüskler, İtalya’nın batısında (günümüzde Toskana, Lazio ve Umbria bölgelerinde) yaşayan bir halktı. Bu uygarlık, M.Ö. 8. yüzyıldan itibaren büyük bir kültürel ve ekonomik etki yaratmıştır. Ancak Etrüsklerin tam olarak nereden geldikleri hala bir tartışma konusudur. Bazı araştırmacılar onların yerel bir İtalyan halkı olduğunu savunurken, diğerleri Etrüsklerin Anadolu’dan (özellikle Lidya’dan) göç etmiş olabileceğini öne sürer.

Etrüsk mitolojisi, bir yandan yerel İtalik inançlardan etkilenirken, diğer yandan Yunan mitolojisinin güçlü etkilerini taşır. Bununla birlikte, Etrüsk dini, Yunan veya Roma mitolojisinden farklı bir şekilde, daha çok kehanet ve ritüel pratiğe odaklanmıştır.

Etrüsk Mitolojisinin Ana Özellikleri

Etrüsk mitolojisinin belirgin özellikleri şunlardır:

1. Tanrısal Düzenin Merkezi Rolü: Etrüskler, tanrılar tarafından belirlenmiş bir kozmik düzen olduğuna inanırdı. Bu düzen, kehanetler ve ritüeller aracılığıyla anlaşılabilirdi.
2. Kehanet ve Ritüeller: Kehanet, Etrüsk mitolojisinin temel taşlarından biriydi. Özellikle karaciğer falı (haruspicy) ve kuşların uçuşuna dayalı kehanetler (augury) önemliydi.
3. Doğa ile Yakın İlişki: Etrüsk mitolojisi, doğa olaylarını tanrıların iradesiyle ilişkilendirir. Fırtınalar, yıldırımlar ve güneşin hareketleri, tanrısal mesajlar olarak yorumlanırdı.
4. Ölüm ve Ölüm Sonrası Yaşam: Ölüm, Etrüsk mitolojisinde büyük bir öneme sahipti. Ölüm sonrası yaşam, mezar resimleri ve ritüellerle sembolize edilmiştir.

Etrüsk Tanrıları

Etrüsk mitolojisi, güçlü bir tanrı panteonuna sahiptir. Bu tanrılar, Etrüsklerin kozmik düzen ve doğayla ilişkisini anlamalarına yardımcı olmuştur. İşte en önemli Etrüsk tanrıları:

1. Tinia

Tinia, Etrüsk mitolojisinin en yüksek tanrısıdır ve Yunan mitolojisindeki Zeus veya Roma mitolojisindeki Jüpiter ile benzerlik taşır. Gökyüzü, yıldırımlar ve fırtınalar üzerinde hüküm süren Tinia, evrenin düzenini koruyan bir figürdür. Aynı zamanda adalet ve kral otoritesini temsil eder.

2. Uni

Uni, Tinia’nın eşi ve Etrüsk panteonunun ana tanrıçalarından biridir. Roma mitolojisindeki Juno’nun Etrüsk eşdeğeri olarak kabul edilir. Uni, doğurganlık, evlilik ve koruma ile ilişkilendirilir. Aynı zamanda aile ve kadınların koruyucusudur.

3. Menrva

Menrva, bilgelik, sanat ve savaş tanrıçasıdır. Yunan mitolojisindeki Athena’ya benzer. Menrva, genç, güçlü ve bilgeliğin bir sembolü olarak tasvir edilir. Aynı zamanda zanaatkârlık ve bilimle de ilişkilendirilir.

4. Voltumna

Voltumna, Etrüsklerin doğa ve bereket tanrısıdır. Özellikle toprakla ve tarımla ilişkilidir. Voltumna, Etrüsklerin federasyon sistemi içinde önemli bir rol oynayan tanrılardan biri olarak bilinir.

5. Charun

Charun, ölüm tanrısı veya ölümün habercisi olarak bilinir. Yunan mitolojisindeki Hades veya Charon ile ilişkilendirilir. Charun genellikle mavi tenli, ürkütücü bir figür olarak tasvir edilir ve elinde bir balta taşır. Etrüsk mezar resimlerinde Charun, ölülerin ruhlarını yeraltı dünyasına taşıyan bir figür olarak görülür.

6. Laran

Laran, savaş ve koruma tanrısıdır. Etrüskler, savaş sırasında zafer ve korunma için Laran’a dua ederdi. Aynı zamanda aşk ve gençlikle de ilişkilendirilmiştir.

Ölüm ve Ölüm Sonrası Yaşam

Etrüsk mitolojisinde ölüm, yaşam kadar önemli bir yer tutar. Etrüsk mezarları, ölülerin ölümden sonra bir tür bilinçli varlığa sahip olduklarına dair güçlü bir inancı yansıtır. Mezar duvarlarında sıkça tasvir edilen ölüm sonrası yaşam sahneleri, Etrüsklerin bu konuda nasıl düşündüğünü anlamamıza yardımcı olur.

Etrüskler, ölülerin ruhlarının yeraltı dünyasına gittiğine inanırdı. Bu süreçte, Charun gibi tanrılar ruhlara eşlik ederdi. Mezar resimlerinde, ölülerin ziyafetlere katıldığı, sevdikleriyle yeniden bir araya geldiği sahneler bulunur. Bu, Etrüsklerin ölümden sonra yaşamı bir tür devamlılık olarak gördüğünü gösterir.

Kehanet ve Ritüel Uygulamalar

Etrüsk mitolojisinde kehanet, tanrıların iradesini anlamanın bir yolu olarak kabul edilirdi. Kehanet sistemleri oldukça gelişmişti ve Roma İmparatorluğu döneminde de etkisini sürdürmüştür. Etrüsklerin en bilinen kehanet yöntemleri şunlardır:

1. Karaciğer Falı (Haruspicy): Hayvan kurbanlarının karaciğerlerine bakarak tanrıların mesajlarını anlamaya yönelik bir yöntemdir. Bu, Etrüsklerdeki en popüler kehanet yöntemlerinden biridir.
2. Kuşların Uçuşu (Augury): Kuşların uçuş yönleri, hızı ve davranışları tanrıların bir mesajı olarak görülürdü. Bu uygulama, Roma mitolojisinde de önemli bir yer edinmiştir.
3. Yıldırım ve Şimşek Kehanetleri: Gökyüzündeki yıldırımların ve şimşeklerin konumu, tanrıların ruh halini ve gelecekteki olayları anlamak için yorumlanırdı.

Etrüsk Mitolojisinin Roma Üzerindeki Etkisi

Etrüsk mitolojisi, Roma mitolojisi üzerinde derin bir etki bırakmıştır. Roma tanrılarının birçoğu, Etrüsk tanrılarından türetilmiştir. Örneğin, Tinia Jüpiter’e, Uni Juno’ya ve Menrva Minerva’ya dönüşmüştür. Ayrıca Roma’nın kehanet sistemleri ve dini ritüelleri, büyük ölçüde Etrüsk kökenlidir.

Etrüsk mitolojisi, arkeolojik keşifler ve yazılı kaynakların azlığı nedeniyle hala tam anlamıyla anlaşılamamıştır. Ancak mezar resimleri, seramikler ve heykeller gibi sanat eserleri, Etrüsklerin mitolojik dünyasını anlamamız için önemli ipuçları sunar. Modern arkeolojik çalışmalar, bu kadim uygarlığın gizemlerini çözmek için devam etmektedir.

trüsk mitolojisi, antik dünyanın en gizemli ve etkileyici mitolojik sistemlerinden biridir. Tanrıların düzeni, kehanet pratiği, ölüm sonrası yaşam anlayışı ve doğa ile olan derin bağları, Etrüsklerin manevi dünyasını zengin ve karmaşık kılar. Etrüsk mitolojisi, sadece Roma mitolojisinin kökenlerini anlamak için değil, aynı zamanda antik dünyadaki çok kültürlü etkileşimleri keşfetmek için de eşsiz bir pencere sunar.

Etrüsk Mitolojisi Sözlüğü

Aita Yeraltı dünyasının tanrısının adı olup Yunan tanrısı Hades ve Roma tanrısı Pluto’yla özdeştir.

Alpan Aşk ve yeraltı dünyasının tanrıçasının adı olup, genellikle çıplak tasvir edilen, mezarların koruyucu dişi ruhları olan ‘Lasalar’dan birisidir.

Ani Kuzeydeki en yüksek cennette yaşadığına inanılan gökyüzü tanrısının adı olup, Roma tanrısı Janus’la benzerlikleri dikkat çekicidir.

Aplu Yıldırım tanrısının adı olup başında defne çelengi, bir elinde değnek diğerinde defne taşırken tasvir edilir. Yunan tanrısı Apollon ile benzerliği şaşırtıcıdır.

Artume, Artumes, Aritimi Gece ve ölüm tanrıçasının adı olup aynı zamanda tabiatta bitkilerin büyümesiyle özdeşleştirilmekte ve Yunan tanrıçası Artemis ile alakası olduğu sanılmaktadır.

Aruns Aeneias ile birlikte Latinler ve Rutulialılara karşı savaşmış ve bu sırada Camilla’yı öldürmüşse de Diana tarafından öldürülmüştür.

Atunis Yunan tanrısı Adonis’in Etrüsklerdeki formu olup, Etrüsk aşk ve bereket tanrıçası Turan ile birlikte tasvir edilmektedir.

Çarontes Ölüm iblisinin adıdır. Muhtemelen Çarun ve Yunan mitolojisindeki Khraon’la ilglili olmalıdır.

Çarun Cehenneme gitmiş ruhlara işkence yapan biriblisin adıdır.

Evan Ölümsüzlüğün kişileştirilmiş formu olan bir tanrıçanın adıdır.

Februs Yeraltı tanrısının adı olup Şubat ayı ona adanmış ve batı dillerine bu tanrının adından geçmiştir.

Feronia Ateş ve bereket tanrıçasının adı olup sonraları Roma özgürlük tanrıçası Libertas ile özdeşleştirilmiştir.

Özellikle Soracte dağı eteklerinde, Capena ve Terracina bölgelerinde verimli hasat yapmak için yalvarılmış, her yıl 15 Kasım’da adına festival düzenlenmiştir.

Fufluns Yeryüzü tanrıçası Semia’nın oğlu ve canlılık, neşe ve bitkilerin filizlenmesinin tanrısı olup Yunan ve Roma mitolojilerindeki şarap tanrıları Dionysos ile Bakkhos ile ortak özelliklere sahiptir.

Horta Bir tarım tanrıçasının adıdır.

Hostia Bir tanrıçanın adıdır.

Kautha, Kath Güneş tanrısının adıdır.

Kharontlar Ellerinde çekiçlerle tasvir edilen erkek ve dişi iblislerin adıdır.

Kharun Yeraltında yaşayan bir erkek iblisin adı olup, elinde çekiç taşıyan, akbaba burunlu, benekli kulaklı, saçları yılan formunda tasvir edilmektedir.

Kulsu Yeraltı dünyasının girişini koruyan, meşale ve makasla sembolize edilen dişi bir cinin adıdır.

Laran Savaş tanrısının adı olup, elinde mızrak ve kalkan taşıyan çıplak bir delikanlı olarak tasvir edilmekteydi.

Larunda Sabin halkının inanışında bir tanrıçanın adı olup, kimi kaynaklarda Lara ile özdeşleştirilmiştir.

Lasa Mezarlara bekçilik yapan ve bazen kanatlı tasvir edilen dişi ruhların adı olup, aşk tanrıçası Turan’ın arkadaşlarıdır.

Lemnos stela, Limni taşı 1885 yılında Ege Denizi’ndeki Limni adasında, Kaminia yakınlarında bulunan MÖ 6. yüzyıla ait bir mezar taşının adı olup, bugün Atina’da Milli müzede sergilenmektedir. Yazıtta kullanılan dil henüz çözülememiş olup Etrüsk, Thrak, Pelasg veya bilinmeyen Ege veya Anadolu diline (Likya, Lidya) ait olduğu sanılmaktadır.

Herodot ise Limni adasında topluluğun Helenleşmeden önce Pelasg olduğunu belirtmişti.

Yazıt 33-40 cümle ve 198 karakterden oluşmakta ve ikisi dikey biri yatay üç bölümden oluşmaktadır.

Yazıt: Yunan harfleriyle

Ön bölüm (Yazının yönü)

Ön bölüm (Yazının yönü)

1.ὁλαιεζ:ναφοθ:ζιαζι (← )

2. μαραζ:μαϝ ←
3. σιαλχϝειζ:αϝιζ →
4. εϝισθο:ζεροναιθ ←
5. ζιϝαι→
6. ακερ:ταϝαρζιο←
7. ϝαναλασιαλ:ζεροναι:μοριναιλ←

Arka bölüm (Yazının yönü):

1. ὁλαιεζι:φοκιασιαλε:ζεροναιθ:εϝισθο:

τοϝερονα (←)

2.ρομ:hαραλιο:ζιϝαι:επτεζιο:αραι:τιζ:φοκε(←)

3. ζιϝαι:αϝιζ:σιαλχϝιζ:μαραζμ:αϝιζ:αομαι (→)

Latin harfleriyle (Ön yüz):

θ [tʰ], φ pʰ], χ[kʰ] olarak tanımlanmıştır:

1. holaiez:naphoth:ziazi ←
2. maraz:maw ←
3. sialkhweiz:awiz →
4. ewistho:zeronaith ←
5. ziwai →
6. aker:tawarzio ←
7. wanalasial:zeronai:morinail ←

Latin harfleriyle (Arka yüz):

1.holaiezi:phokiasiale:zeronaith:ewistho:towerona ←

2.rom:haralio:ziwai:eptezio:arai:tiz:phoke←

3.ziwai:awiz:sialowiz:marazm:awiz:aomai→

Latin harfleriyle (Arka yüz):

1. Friedrich ‘Kleinasiatische Sprachdenk-mäler’ adlı çalışmasında (Berlin, 1932) yazıtın Etrüsk dilinde olduğu ifade ederek yukarıdaki tabloyu hazırlamıştır.

Losna Ay tanrıçasının adı olup, okyanus ve dalgalarla da ilişkilendirilmiştir. Yunan deniz tanrıçası Leukothea ile bağlantısı olabilir.

Mania Ölüler dünyası tanrısı Mantus’un yardımcısı ve ölüler dünyasının bekçisidir.

Mantus Ölüler dünyasının tanrısı olup Mantua şehriyle (bugün Lombardiya bölgesinde yer alan Mantova kenti) ilgiliydi.

Menrva, Menerva Yunan bilgelik tanrıçası Athena’nın Etrüsk panteonundaki benzerinin adı olup, miğfer, mızrak ve kalkan taşıyan bir genç kız olarak aynı formda tasvir edilip aynı zamanda Roma tanrıçası Minerva’nın selefidir.

Nethuns Başlangıçta içme sularının tanrısıyken zamanla deniz tanrısı olarak tapınılan Poseidon’a benzetilen bir tanrının adıdır.

Nortia Kader ve şans tanrıçasının adı olup, uzun tırnaklı bir kadın olarak tasvir edilir. Her yeni yıl başlangıcıda Nortia adına yapılmış tapınaklara gidilerek tırnaklar duvara sürülerek yılın şanslı geçirileceği ve hasadın bereketli olacağına inanılırdı.

Selvans Tarla ve orman tanrısı olup Roma mitolojindeki Silvanus’un selefidir.

Sethlans Ateş ve demircilik tanrısının adı olup Yunan mitolojisindeki Hephaistos ile Roma panteonundaki Vulcan ile benzerdir.

Tages Aklın koruyucusu olan bir tanrının adı olup, iki bacağı yılan olan genç bir erkek formunda tasvir edilmiştir. Efsaneye göre bir köylü tarlasını sürerken bir toprak topağının genç bir erkek çocuğuna dönüştüğünü görmüş, bu çocuk köylülere kehanet sanatı, kurban törenleri ve tanrılar hakkında pek çok şey öğrettikten sonra ölmüştür.

Tarkhon Roma’nın kuzeyinde yer alan Tarqunii (Tarchonium) şehrinin kurucusu kabul edilen, beyaz saçlı doğduğu için olağanüstü bir kadere sahip olduğuna inanılan Etrüsk kahramanının adıdır.

Kardeşi Tyrrhenus ile birlikte Etrüsk şehirler birliğini kurmultur (Vergilius X, 153, 290; XI, 727, 746).

Etrüsk şehirler birliğine giren kentler:

Arretium (Arrezzo), Caere (Cerveteri), Clusi-um (Chiusi), Faesulae (Fiesole) veya Cortona, Perusia (Perugia), Populonia, Rusellae (Roselle), Tarquinii (Tarquinia-Corneto), Vetulonia, Volaterrae (Volterra), Volsinii (Bolsena), Vulci (Volci).

Thalna Doğum tanrıçasının adı olup muhtemelen tanrı Tania’nın eşidir.

Thesan Doğumun koruyucusu olan Şafak tanrıçasının adıdır. Roma tanrıçası Aurora ile benzerdir.

Tinia, Tina, Tin Gökyüzünün kuzey bölümünde yaşadığına inanılan, tanrıça Minerva’nın kocası gök tanrının adı olup, Roma döneminde Jüpiter olarak adlandırılmıştır.

Tuçulça Yeraltı dünyasının dişi iblislerinden birisinin adı olup yılan saçlı, kanatlı ve kuş gagalı tasvir edilmektedir.

Turan Aşk, sağlık ve bereket tanrıçasının adı olup Vulci kentinin (bugünkü Viterbo) koruyucusudur. Sırtında kanatları olan genç bir kadın olarak tasvir edilmiş olup, Roma mitolojisindeki karşılığı Venüs’tür.

Turms Ölü ruhlara eşlik eden bir tanrının adı olup aynı zamanda tanrıların habercisidir.

Uni Etrüsk panteonunun en önemli tanrıçası olup, aynı zamanda Perugia kentinin koruyucusudur. Yunan tanrıçası Hera ve Roma tanrıçası Juno ile benzerdir.

Vanth Ölüler dünyasında yaşayan kanatlı bir yılan formunda dişi bir iblisin adı olup, hasta insanları yataklarında bekleyen ölümün habercisidir.

Veive Elinde bir ok demeti taşıyan başında bir defne çelengi taşıyan genç bir erkek formunda temsil edilen bir keçinin eşlik ettiği intikam tanrısının adıdır.

Voltumna, Veltha Ölüler dünyası tanrısının adı olup, zamanla Etrüsk panteonundaki en önemli tanrı olmuştur. Kült merkezi Volsini olan tanrıyı Romalılar Vertumnus olarak adlandırmışlardır.