Herodot, ilk tarihçi olarak kabul edilen Yunan yazar ve coğrafyacıydı. MÖ 425 civarında Herodot başyapıtını yayımladı: “Tarihler” adını verdiği Yunan-Pers Savaşları’nın uzun bir anlatımı. (Yunanca “historie” kelimesi “araştırma” anlamına gelir.)
Herodot’tan önce hiçbir yazar geçmişi bu kadar sistematik ve kapsamlı bir şekilde incelememiş veya olayların neden-sonuçlarını açıklamaya çalışmamıştı. Herodot’tan sonra tarihsel analiz entelektüel ve politik yaşamın vazgeçilmez bir parçası haline geldi. Akademisyenler 2500 yıldır Herodot’un izinden gidiyor.
Herodot: Erken dönem
Herodot, MÖ 485 civarında, Küçük Asya’nın güneybatı kıyısındaki canlı bir ticaret merkezi olan Yunan şehri Halikarnas’ta doğdu. Zengin ve kozmopolit bir Yunan-Karyalı tüccar ailesinden geliyordu. (Minos kökenli Karyalılar, Küçük Asya’nın bu kısmına Yunanlılardan önce ulaşmışlardı.)
MÖ 6. yüzyılın ortalarında Halikarnas, Pers İmparatorluğu’nun satraplığı veya vilayeti haline geldi ve tiran Lygdamis tarafından yönetildi. Herodot’un ailesi Lygdamis’in yönetimine karşı çıktı ve Samos adasına sürgüne gönderildi.
Herodot, genç bir adamken, Pers karşıtı başarısız bir isyana katılmak için kısa bir süre Halikarnassos’a döndü. Ancak bundan sonra yazar bir daha asla memleketine dönmedi.
Biliyor musun? MÖ 443’te Herodot, güney İtalya’daki Thurii şehrini kolonileştirmek için yola çıkan bir grup Atinalıya katıldı. MÖ 425 civarında orada öldü.
‘Tarihlerin’ Kökenleri
Herodot, bir yere yerleşmek yerine hayatını bir Pers bölgesinden diğerine seyahat ederek geçirdi. Akdeniz’i geçerek Mısır’a , Filistin üzerinden Suriye ve Babil’e gitti . Makedonya’ya gitti ve Yunan Takımadalarının tüm adalarını ziyaret etti: Rodos, Kıbrıs, Delos, Paros, Tasos, Semadirek, Girit, Samos, Cythera ve Aegina.
Herodot, Hellespontos’tan geçerek Karadeniz’e doğru yelken açtı ve Tuna Nehri’ne ulaşana kadar yoluna devam etti. Herodot seyahat ederken “otopsiler” veya “kişisel araştırmalar” adını verdiği şeyleri topladı: Eski mitleri ve efsaneleri dinledi , sözlü tarihler kaydetti ve gördüğü yer ve şeyleri not etti.
Herodot seyahat etmediği zamanlarda Atina’ya döndü ; orada bir nevi ünlü oldu. Halka açık yerlerde okumalar yaptı ve gösterileri için yetkililerden ücret topladı.
MÖ 445’te Atina halkı, şehrin entelektüel yaşamına yaptığı katkılardan dolayı onu onurlandırmak amacıyla ona 10 yetenek (bugünkü parayla neredeyse 200.000 dolar) tutarında bir ödül verilmesi yönünde oy kullandı.
‘Tarihler’
Herodot tüm hayatını tek bir proje üzerinde çalışarak geçirdi: “Tarihler” adını verdiği Yunan-Pers Savaşlarının (M.Ö. 499-479) kökenleri ve uygulanışına ilişkin bir açıklama. (“Tarih” kelimesinin modern anlamını Herodot’un çalışmalarından anlıyoruz.)
“Tarihler” kısmen savaşların basit bir anlatımıydı. Çalışma şöyle başlıyor: “İnsanların yaptıklarının zamanla silinmemesi ve hem Yunanlıların hem de barbarların büyük ve mucizevi eserlerinin kaybolmaması için Halikarnaslı Herodot’un araştırmasının hikayesi şöyle başlıyor.” kaydedilmemiş.”
Bu aynı zamanda Perslerin imparatorluk dünya görüşünü açıklayarak çatışmayı açıklama – Herodot’un söylediği gibi “onların birbirleriyle savaşmalarına neyin sebep olduğunu gösterme” girişimiydi . Maraton Savaşı hakkında bildiklerimizin çoğu Herodot’tan geliyor. “Tarihler” ayrıca Herodot’un seyahatlerinden hem gerçek hem de kurgusal gözlem ve hikayeleri içeriyordu.
Daha önceki yazarlar, Herodot’un “logografiler” adını verdiği şeyleri üretmişlerdi: Bunlar seyahat günlükleri diyebileceğimiz şeylerdi, yerler ve insanlar hakkında bir anlatı bütününe uymayan birbirinden kopuk hikayelerdi. Buna karşılık Herodot, Pers Savaşlarının nedenini ve nasılını açıklayan eksiksiz bir hikaye oluşturmak için tüm “otopsilerini” kullandı.
Yunan-Pers Savaşları
Herodot’un ölümünden sonra editörler onun Tarihlerini dokuz kitaba böldüler. (Her birine Muses’lardan birinin adı verilmiştir.) İlk beş kitap, Pers İmparatorluğu’nun yükselişini ve düşüşünü açıklamaya çalışmak için geçmişe bakar. Perslerin fethettiği her devletin coğrafyasını anlatıyor, halkını ve geleneklerini anlatıyorlar.
Sonraki dört kitap, Pers imparatorları Darius ve Xerxes’in antik Yunanistan’ı işgalinden, MÖ 480 ve 479’da Salamis, Plataea ve Mycale’deki Yunan zaferlerine kadar , Yunan-Pers Savaşlarının öyküsünü anlatıyor.
Herodot’un ansiklopedik yöntemi analize fazla yer bırakmıyordu. Ana temalardan ara sözlere, gerçeklerden kurgulara kadar anlatısının her parçasını eşit önemde ele alıyor.
Pers kibirinin nasıl büyük bir imparatorluğun çöküşüne yol açtığını gösteriyor ama aynı zamanda kişisel eksiklikler ve ahlaki derslerle ilgili dedikodu hikayelerine de büyük önem veriyor.
Herodot ayrıca okuyucularını, yazdıklarının çoğunun seyahat ederken duyduğu hikayelerden derlenmesi nedeniyle “Tarihler”e dahil ettiği her şeyi doğrulayamayacağı konusunda uyardı.
Tarihin Mirası
“Ne yapıldığına” dair daha az öznel bir açıklama sağlamak için yalnızca “olgusal” kanıtlara dayanan rakip tarihçi Thukydides , Herodot’u sırf okumayı daha “keyifli” ve keyifli hale getirmek için anlatısına “masallar” kattığı için sık sık eleştirdi.
Nitekim Thukydides’i “ilk tarihçi”, Herodot’u da “ilk yalancı” diyenler var. Ancak haberciliği nasıl değerlendirilirse değerlendirilsin, Herodot kuru bir siyasi hikayeyi alıp onu edebiyata dönüştürdüğü için büyük olasılıkla itibar kazanacaktır.
Antik Yunan tarih yazımının iki önemli figürü olan Herodot ve Thukydides’i çevreleyen tartışma yüzyıllardır devam ediyor. Thukydides, titiz metodolojisi ve siyasi analize odaklanması nedeniyle sık sık “ilk gerçek tarihçi” olarak selamlanırken, Herodot, fantastik hikayelere ve folklora ilişkin konu dışı açıklamalara yer vermesi nedeniyle “yalanların babası” olarak etiketlendi. Ancak bu eleştirilere rağmen Herodot’un tarih alanına katkıları yadsınamaz.
Herodot’un “Tarihler” adlı eseri, Pers Savaşlarından farklı kültürlerin gelenek ve göreneklerine kadar çok çeşitli konuları kapsayan anıtsal bir başarı olarak duruyor. Kendisini dar bir tarihsel dönemle sınırlayan Thukydides’in aksine Herodot, tarihi olayları, coğrafi tanımlamaları ve etnografik açıklamaları bir araya getirerek insan deneyiminin genişliğini yakalamaya çalıştı.
Thukydides’in siyasi entrikalara ve güç mücadelelerine odaklanması tarihe dair keskin ve analitik bir bakış açısı sağlarken, Herodot’un yaklaşımı geçmişe dair daha zengin ve daha incelikli bir anlayış sunar. Mitlerden ve efsanelerden kişisel anekdotlara kadar görünüşte ilgisiz ayrıntıları birleştirme isteği, anlatısına hayat veriyor, tarihi figürleri ilişkilendirilebilir bireylere ve uzak diyarları somut yerlere dönüştürüyor.
Herodot’un hikaye anlatma becerisi, safdilliğe meydan okusalar bile okuyucuları hikayeleriyle meşgul etme yeteneğinde açıkça görülüyor. Fantastik olanı gerçekle ustaca harmanlıyor, canavar yaratıklar ve olağanüstü olaylarla ilgili anlatımlarıyla izleyicilerini büyülüyor. Bazıları bu unsurları sadece süsleme olarak görmezden gelse de, Herodot’un büyük anlatısında çok önemli bir amaca hizmet ediyorlar.
Herodot, bu fantastik unsurları bir araya getirerek insanın inanç sistemlerinin çeşitliliğini ve hikaye anlatımının dünyaya dair anlayışımızı şekillendirmedeki gücünü vurguluyor. Bize tarihin yalnızca gerçekler ve tarihlerden oluşan bir koleksiyon olmadığını, aynı zamanda hem rasyonel hem de irrasyonel olanı kapsayan, insan deneyiminin iplerinden örülmüş bir duvar halısı olduğunu hatırlatıyor.
Sonuç olarak, Thukydides’in titiz metodolojisi ve politik içgörüsü ona “ilk gerçek tarihçi” unvanını kazandırmış olsa da, Herodot’un edebi dehası ve daha geniş tarihsel kapsamı hafife alınmamalıdır. Fantastik ve sıradan olanı kucaklama isteği, hikaye anlatma becerileriyle birleşince, tarih yazımının en etkili isimlerinden biri olarak yerini sağlamlaştırdı.
