Yaklaşık 500 yıl önce, iki adam arasında tarihin seyrini sonsuza dek değiştiren bir karşılaşma gerçekleşti. Karşılaşma, Orta ve Güney Meksika’nın geniş bölgelerini yöneten zengin ve güçlü bir Aztek imparatorluğunun merkezi olan muhteşem Aztek başkenti Tenochtitlán’da gerçekleşti.
8 Kasım 1519’da İspanyol fatihi Hernán Cortés, aylarca komşu şehirlerle savaştıktan sonra Tenochtitlán’a girdi ve Aztek imparatorluğunun son tamamen bağımsız hükümdarı olan Montezuma II olarak bildiğimiz imparatorla bir görüşme yaptı.
Muhtemelen daha sonra ne olduğunu bildiğinizi düşünüyorsunuz. Montezuma ve Aztek rahipleri, İspanyolların tanrılar olduğuna veya kadim bir kehanetin gerçekleştiğine inanarak, temelde pes edip Tenochtitlán’ı Cortés’e teslim ettiler. Ve sadece birkaç yüz kişiden oluşan bir İspanyol istilacı gücü, milyonlarca kişilik bir imparatorluğu fethetti ve Amerika’da yüzyıllar süren İspanyol sömürge yönetimini başlattı.
Ancak bu hikaye ve özellikle Montezuma’nın bu versiyonu uydurmadır, diyor Penn State Üniversitesi’nde Latin Amerika’nın sömürgeleri üzerine çalışmalar yapan tarihçi ve yakın zamanda ” Montezuma Cortés ile Tanıştığında: Tarihi Değiştiren Buluşmanın Gerçek Hikayesi” adlı kitabın yazarı Matthew Restall.
Restall, “İki Montezuma vardır: Gerçekten yaşamış olan Montezuma – gerçek, tarihi Montezuma – ve ölümünden sonra icat edilen Montezuma,” diyor. “İcat edilen Montezuma birçok yönden gerçek Montezuma’nın tam tersidir. İcat edilen Montezuma zayıf, korkak ve başarısızdır. Batıl inançlıdır, İspanyollardan korkar ve onlar tarafından alt edilir.”
Eğer bu gerçek Montezuma değilse, o zaman 1519’daki o kader gününde gerçekte ne oldu? Ve kudretli Montezuma’yı İspanyol fethi için bir paspastan başka bir şeye dönüştürmenin sorumlusu kimdi?
Prisma/Universal Images Group via Getty Images
Gerçek Montezuma’ya Bir Bakış
Restall gibi tarihçilerin karşılaştığı en zorlu zorluklardan biri, Aztekler ayrıntılı yazılı kayıtlar ve tarihler tutan gelişmiş bir medeniyet olmalarına rağmen, tüm bu belgelerin İspanyollarla yapılan savaşın sonunda yok edilmiş olmasıdır. Neyse ki, yüzyıllardır süren dikkatli disiplinler arası araştırma, Montezuma’nın zayıf itibarıyla doğrudan çelişen bir resmini ortaya çıkardı.
Restall, “Gerçek Montezuma, Aztek imparatorluğunun sahip olduğu en güçlü, en başarılı ve en yayılmacı imparatorlardan biriydi” diyor.
Öncelikle, Montezuma aslında onun adı değildi. Yerli Aztek dili olan Nahuatl’da, Motecuhzoma Xocoyotzin olarak adlandırılıyordu . Adının ilk kısmı kabaca “bir lord gibi surat asan biri” anlamına gelir ve ikinci kısmı, aynı surat asık isme sahip daha önceki bir imparatordan onu ayırmak için “onurlu genç” anlamına gelir. İspanyollar bu ismi hem Moctezuma hem de Montezuma olarak duymuş ve kaydetmişlerdir, ikincisi İngilizce’deki en yaygın yazımdır.
Amcası büyük askeri lider Ahuitzotl’dan tahtı devraldıktan sonra Montezuma yirmi yıl (1502-1520) hüküm sürdü ve günümüz Mexico City’sinden Chiapas’a kadar uzanan rakip krallıkları fethederek Aztek imparatorluğunu en büyük boyutuna genişletti. Bu süreçte güçlü düşmanlar edindi, bunlar arasında Azteklerin kırılgan bir barışı arabuluculuk yaptığı rakip Tlaxcaltec’ler de vardı. Montezuma bu geniş imparatorluğu denetlerken, Tenochtitlán’ın yönetici sınıflarını zenginleştiren altın, tarım ürünleri ve kölelerden oluşan haraçlar aldı.
Montezuma, askeri bir adam olmanın ötesinde aynı zamanda bir entelektüel ve koleksiyoncuydu.
Restall, “Tenochtitlán’da geniş bir kütüphane, hayvanat bahçesi ve bahçe kompleksini korudu,” diyor. “Montezuma, imparatorluğunun dört bir yanından flora, fauna, nesneler ve hatta insanları organize etmek için bu kütüphaneleri, hayvanat bahçelerini ve bahçeleri kullandı.”
Restall, aslında Montezuma’nın iddia edilen korkaklığı değil, doğuştan gelen merakının imparatorun Aşil topuğu olabileceğini düşünüyor.
“İspanyollar geldiğinde, Montezuma onlara hayran kalıyor; onlardan hiç korkmuyor,” diyor Restall. “Bu yüzden barbarca davranmak yerine -yani onlara saldırmak ve onları öldürmek yerine- Montezuma çok akıllıca bir şekilde İspanyolları şehrine çekiyor ve onları babasının sarayında misafir ediyor, böylece onları inceleyip onlardan bir şeyler öğreniyor. Aslında onları topluyor, neredeyse hayvanat bahçesi için yeni bir edinim gibi.”
Montezuma’nın işgalci bir orduyu şehrine davet edip altı ay boyunca kraliyet ailesi gibi ağırlaması ve onları sorular ve sohbetlerle doldurması bir hata mıydı? “Evet,” diyor Restall. “Aslında bu onun başarısızlığıydı. Montezuma onlara o kadar hayrandı ki, bundan ötesini göremiyordu.”
Montezuma’nın Teslimiyeti: Anlam Kaybı mı?
Montezuma aslında zayıf veya korkak değilse, o zaman neden 1519’daki ilk toplantıda Cortés ve ordusuna hemen teslim oldu? Cevap, elbette, hiç teslim olmadığıdır. Montezuma’nın iddia edilen teslimiyetinin en erken anlatımı Cortés’in kendisi tarafından yazılmıştı ve ya büyük bir yanlış çeviriydi ya da daha büyük olasılıkla İspanyol’un çaresiz durumunu örtbas etmek için tamamen uydurmaydı.
Öncelikle biraz bağlam. Cortés, Montezuma ile olan ünlü buluşmanın öyküsünü, olaydan bir yıl sonra yazdı. 1520’de İspanyollar, Azteklerle olan kanlı savaşlarında en düşük noktadaydı. Montezuma ölmüştü, Cortés Tenochtitlán’dan kaçarken adamlarının üçte ikisini kaybetmişti ve İspanyollar, Azteklerin geleneksel düşmanı olan Tlaxcaltecs’e sığınmıştı. Cortés ayrıca, Küba’daki İspanyol sömürge yetkilileri tarafından isyan nedeniyle aranıyordu.
Cortés’in oturup İspanya Kralı V. Charles’a bir mektup yazdığı an tam da bu tehlikeli andı. Cortés, kraldan yardım veya kraliyet affı istemek yerine, Montezuma ile tanıştığı günün hikayesini anlattı .
Cortés’e göre İspanyollar, “zengin kostümler” giymiş yaklaşık bin Aztek tarafından karşılandı. Ada şehri Tenochtitlán’a tahta bir köprüden geçerken, daha da ince pamuklu cübbeler giymiş ve bir asilzade maiyeti eşliğinde “Señor Moctezuma” tarafından karşılandılar. Cortés ve Montezuma hediye alışverişinde bulundular – fatih imparatora “inciler ve cam elmaslardan” oluşan bir kolye hediye etti ve Montezuma da deniz kabukları ve altın figürlerle süslenmiş mücevherlerle karşılık verdi.
Montezuma, İspanyollara Azteklerin konuklarına altın ve gümüş mücevherler, süslü tüy işleri ve “altı bin parça pamuklu kumaş” yağdırmaya devam ettiği “çok büyük ve görkemli bir sarayın” salonunu gösterdi. Herkes minderlere oturduktan sonra Montezuma konuşmasına başladı.
Restall, bu konuşmanın “bir tercüman zinciri” aracılığıyla yapılmış olabileceğini belirtiyor. Cortés, Yucatan’da gemi kazası geçirmiş ve biraz Maya öğrenmiş bir İspanyol rahiple seyahat etti. Ve Aztekler arasında Maya konuşan bir kadın da vardı. Yani Montezuma’nın söylediği her şey önce Nahuatl dilinde söylenmiş, sonra Maya’ya çevrilmiş, sonra da Maya’dan İspanyolcaya yeniden çevrilmiş olurdu.
Cortés’e göre, bir yıl sonra iki kez tercüme edilmiş bir konuşmanın anısından yazan Montezuma, uzun zaman önce “bu toprakları fethetmek ve [Aztekleri] vasalları olarak boyunduruk altına almak” için geri dönme vaadiyle ayrılan eski bir Aztek hükümdarının hikayesini anlattı. Montezuma, İspanyolların kehanet edilen fatihler olduğuna inandığını ve hatta İspanya kralını “doğal hükümdarımız” olarak tanıdığını söyledi.
“Montezuma’nın o konuşmada, ‘Seni bekliyordum. Tek yaptığım, gerçek doğal efendimizin, İspanya Kralı’nın temsilcisi olan senin için bu koltuğu tutmaktı,’ dediği varsayılıyor,” diyor Restall. “Bu, nesnel olarak konuşursak, saçma. Bunu okuyorsunuz ve düşünüyorsunuz, insanlar buna nasıl inanabiliyor? Bu çok açık bir şekilde bencilce.”
Ancak Cortés dinleyicilerini tanıyordu ve İspanya kralının onu yutacağını biliyordu. İspanya’ya sadakat yemini eden inanılmaz derecede zengin bir Aztek imparatorluğu mu? Evet, lütfen! Cortés bir gecede isyankar bir asi olmaktan fetihçi bir kahramana dönüştü. Mektubu basıldı ve İspanya’nın her yerinde yayınlandı.
Montezuma’nın Ölümü ve Adil Olmayan Mirası
Montezuma’nın Cortés’e 1519’da ilk kez karşılaştıklarında gerçekte ne söylediğini asla bilemeyeceğiz. Ancak gerçek şu ki Montezuma teslim olmadı. İspanyolları altı ay boyunca ağırladı, onlara yiyecek, altın biblolar ve kadınlar sağladı, ta ki Cortés onu tutuklamak için Küba’dan gönderilen bir İspanyol taburunu püskürtmek için Veracruz kıyısına geri dönmek zorunda kalana kadar.
Cortés Tenochtitlán’dan uzaktayken trajik bir şey oldu. 100 İspanyol askerinin başında bırakılan yardımcısı Pedro de Alvarado, süslü kostümler ve davullarla dolu bir Aztek dini törenini savaş hazırlıklarıyla karıştırdı. Panik içinde, Alvarado ve adamları Büyük Tapınak’ta düzinelerce Aztek’i katletti, davulcuların kollarını kesti ve silahsız Aztek rahiplerini öldürdü.
Bunun tam kapsamlı bir savaş anlamına geldiğini bilen İspanyollar Montezuma’yı ele geçirdi ve sarayda esir tuttu. Cortés döndüğünde Tenochtitlán’da süren savaşa katıldı. Bir noktada Montezuma’nın saray avlusuna çıkıp Azteklerle konuşmasına izin verildi.
İspanyollara göre Montezuma, kendi adamlarından birinin attığı bir taşla öldürüldü; Montezuma’nın fatihlerle barış çağrısı yapmasına öfkelenmişti. Restall’ın Montezuma’nın İspanyollar tarafından öldürüldüğüne inanması daha olası.
İspanyollar ve Aztekler arasındaki savaş yıllarca sürdü ve hem savaştan hem de hastalıktan korkunç can kayıplarına yol açtı. Cortés ve İspanyollar sonunda Tenochtitlán’ı devirmeyi başardılar, ancak yalnızca Tlaxcaltec savaşçılarının kritik yardımıyla.
Restall, Montezuma’nın teslimiyetinin mitinin popüler hayal gücünde varlığını sürdürdüğünü, çünkü bunun Meksika’nın fethini haklı çıkaran “anahtar bir yalan” olduğunu düşünüyor. İspanyollar, bir saldırganlık savaşı yerine Mezoamerika’ya medeniyet ve Hristiyanlık getiriyorlardı. Elbette Montezuma teslim oldu, çünkü Cortés’in teknolojik ilerlemeleri karşısında şaşkına dönmüş ve hayrete düşmüştü.
İspanyol fethinden sonraki on yıllarda, yerli Meksikalılara Montezuma’nın teknolojik olarak üstün İspanyollara boyun eğen zayıf bir imparator olduğu öğretildi ve bu da Montezuma’yı sömürge yönetiminin zulmünün kolay günah keçisi haline getirdi.
Restall, Montezuma’nın yanlış mirası hakkında “Çok farklı sebeplerden ötürü, bu korkak Montezuma insanlara mantıklı geliyor,” diyor. “Onların çok sayıda karanlık öğe içeren çok karmaşık bir hikayeyi alıp çok basit ve anlaşılır hale getirmelerine izin veriyor.”
