Mari mitolojisi, Rusya’nın Mari halkının doğayla iç içe geçmiş, zengin ve sembolik inanç sistemini barındırır. Kozmik düzenin mimarı olan Osh Kugu Yumo, ‘Büyük Beyaz İyi Tanrı’ olarak evrenin yasalarını koyar ve koruyuculuğunu üstlenir. Ona denk güçte olan Keremet, özellikle toprak ve su ruhlarıyla ilişkilendirilen ambivalan bir figürdür; kutsal ağaçlarla yakın bağdadır, ritüel ihlalleri cezalandırır ve bazen halkın bekçisi olarak görülür. Doğumun ve koruyuculuğun dişi simgesi Shochyn-Ava, varoluşun başlangıcıyla özdeştirilirken, Pürõžö kaderin örgücüsü olarak birey ve toplumun akışını belirler.
Mlandava, toprağın anne tanrıçası konumunda; bereket ve tarımsal yaşam için hayati önemdedir. Evlerde yaşayan ve ailenin uğurunu şekillendiren Vechory ile Ovdy gibi ruhlar, sosyal ve bireysel dengede rol oynar. Sukso ve Piyambar gibi melekvari figürler, insanı koruyan ve geleceği kehanetle şekillendiren roller üstlenir. Şamanizm, bu figürlere anlam ve anlatı kazandıran köklü bir zemin sunar. Mari mitolojisi, kabile tarihinden epik anlatıya, sözlü gelenekten ritüel pratiğe akan bir halk hafızasıdır.
Finno-Ugor halklarından Marilerin, zengin ve kadim inanç sistemleri, doğayla iç içe yaşamlarının bir aynası niteliğindedir. Mari Mitolojisi, binlerce yıldır sözlü geleneğin şemsiyesi altında kuşaktan kuşağa aktarılmış, animist ve şamanistik öğelerle bezenmiş derin bir dünya görüşü sunar. Bu mitoloji, sadece tanrılar ve ruhlarla dolu bir panteon değil, aynı zamanda insanın doğa, evren ve kendi kaderiyle olan ilişkisini anlamlandırma biçimidir. Ural dağlarının batı eteklerinde, Volga ve Kama nehirlerinin kesiştiği topraklarda şekillenen bu inançlar, Marilerin evrene bakışını, günlük yaşam pratiklerini ve kültürel kimliklerini derinden etkilemiştir.
Doğa ruhlarına duyulan saygı, kozmik dengeye verilen önem ve her varlıkta bir ruhun olduğuna dair temel kabul, Mari mitolojisinin özünü oluşturur. Bu sistem, dışarıdan gelen Hristiyanlık ve İslam gibi monoteist dinlerin etkilerine rağmen, kendi otantik yapısını büyük ölçüde koruyabilmiş, bazen bu yeni inançlarla sentezlenerek benzersiz bir kültürel miras yaratmıştır.
Osh Kugu Yumo: Göğün Yüce Tanrısı
Mari panteonunun zirvesinde, “Büyük Beyaz Tanrı” anlamına gelen Osh Kugu Yumo (ya da Kugu Jumo) yer alır. Gökyüzünün, ışığın, düzenin ve adaletin mutlak efendisidir. Marilerin inancına göre, tüm evreni ve yaşamı yaratan, her şeyi gören ve bilen yüce bir varlıktır. Yumo, insan yaşamının tüm yönlerini etkileyen, doğruyu ve yanlışı belirleyen, nihai adaleti sağlayan bir güç olarak kabul edilir.
Genellikle uzak ve erişilemez bir tanrı figürü olarak tasvir edilse de, dualar ve kurban ayinleri aracılığıyla ona ulaşılmaya çalışılır. Özellikle bolluk, barış ve düzen için yapılan büyük toplumsal ibadetlerde Osh Kugu Yumo’ya atıfta bulunulur. Gök gürültüsü, şimşek ve yağmur gibi doğal olaylar onun gücünün ve iradesinin tezahürleri olarak görülür. Mariler, Yumo’nun kainattaki dengeyi koruduğuna ve tüm canlıların kaderini yönlendirdiğine inanırlar. Onun varlığı, Mari kozmolojisindeki düzen ve hiyerarşi anlayışının temelini oluşturur; diğer tüm tanrılar ve ruhlar onun buyruğuna tabidir.
Keremet: Kutsal Ağaçların ve Adaletin Koruyucusu
Mari mitolojisinin belki de en karmaşık ve çok yönlü figürlerinden biri Keremet’tir. Başlangıçta kutsal korulukların (küsõto) ve doğal alanların güçlü ruhu olarak kabul edilen Keremet, aynı zamanda hem koruyucu hem de yıkıcı bir potansiyele sahiptir. Mariler, Keremet’i belirli ağaçlarda, ormanlarda, su kaynaklarında ve diğer doğal yerlerde yaşayan, insanlar tarafından saygı gösterilmesi gereken varlıklar olarak görürlerdi. Ona adanan özel ibadet yerleri ve ayinler vardı.
Keremet’in öfkesi, saygısızlık edenlere karşı hastalık, felaket veya kişisel talihsizlik şeklinde tezahür edebilirdi. Ancak aynı zamanda, doğru zamanda ve doğru şekilde onurlandırıldığında, topluma ve bireylere bereket ve refah getirebilirdi. Keremet’in adaleti sağlama ve geleneksel normları koruma rolü de önemlidir. Toplumsal düzenin bozulması veya ahlaki değerlerden sapma durumunda, Keremet’in cezalandırıcı gücünün devreye gireceğine inanılırdı. Tarihsel süreçte, özellikle Hristiyanlık ve İslam’ın etkisiyle, Keremet’in imajı bazen daha olumsuz bir yöne kaymış, şeytani veya kötücül bir varlık olarak da algılanmaya başlanmıştır. Ancak geleneksel Mari inançlarında Keremet, doğanın güçlü ve saygıdeğer bir parçası olarak, bir denge unsuru olarak varlığını sürdürmüştür.
Shochyn-Ava: Doğumun ve Annelik Ruhaniyeti
Shochyn-Ava (“Doğum Anası” veya “Çocuk Anası”), Mari mitolojisinde doğumun, anneliğin, çocukların ve ailenin kutsal koruyucu ilahıdır. Marillerin kültürel ve sosyal yaşamında merkezi bir yere sahip olan aile ve nesillerin devamlılığı için Shochyn-Ava’ya özel bir önem atfedilir. Kadınlar, özellikle doğum süreçlerinde ve çocuklarının sağlığı için bu tanrıçaya yakarır, ondan yardım ve koruma dilerler. Shochyn-Ava’nın varlığı, sadece fiziksel doğumla sınırlı kalmaz; aynı zamanda yeni başlangıçları, aile ocağının sıcaklığını ve evin bereketini de simgeler. Evlerde ona adanmış küçük sunaklar veya sembolik objeler bulunabilir.
Annelik ve kadınlık ile ilgili tüm ritüellerde Shochyn-Ava’nın ruhani gücüne başvurulur. Onun lütfu olmaksızın bir ailenin tamamlanamayacağına ve nesillerin devam edemeyeceğine inanılır. Bu tanrıça, Mari kültüründe kadının ve annenin kutsal rolünün bir yansıması olarak ortaya çıkar ve toplumsal yapının temel direklerinden birini oluşturur.
Pürõžö: Kaderi Saran İlahi Güç
Pürõžö, Mari mitolojisinde spesifik bir tanrı figüründen ziyade, evrensel bir kader veya alın yazısı kavramını ifade eder. Her bireyin yaşamının doğumdan ölüme kadar önceden belirlenmiş bir yol izlediğine dair yaygın bir inanıştır. Pürõžö, insanların yaşamlarındaki olayları, başarıları, zorlukları ve nihai sonu şekillendiren görünmez, ilahi bir güç olarak kabul edilir.
Bu, pasif bir kabullenişten ziyade, bireyin kendi çabaları ve toplumsal eylemleriyle kaderini bir ölçüde etkileyebileceği, ancak temel çerçevenin Pürõžö tarafından çizildiği anlayışını içerir. İnsanlar, iyi bir Pürõžö’ye sahip olmak için ruhani varlıklarla uyum içinde yaşamaya, geleneklere uymaya ve ibadetlerini yerine getirmeye özen gösterirler. Hastalıklar, şanssızlıklar veya beklenmedik olaylar genellikle Pürõžö’nün bir tezahürü veya ona karşı yapılan yanlışların bir sonucu olarak yorumlanabilir. Bu kavram, Marilerin hayatın iniş ve çıkışlarına karşı gösterdikleri direnci ve kabullenişi açıklayan önemli bir felsefi temeldir.
Mlandava: Toprağın Ana Tanrıçası ve Bereket
Mlandava (“Toprak Ana” veya “Yer Ana”), Mari panteonunda toprağın, bereketin ve tüm canlılığın kaynağı olan yüce bir ana tanrıçadır. Tarım toplumlarında toprağın önemi göz önüne alındığında, Mlandava’nın Marilerin inanç sistemindeki merkezi rolü kolayca anlaşılır. Bitkilerin büyümesini, hasadın bolluğunu, hayvanların üremesini ve genel olarak yaşamın devamlılığını sağlayan odur. Mariler, ekimden hasada kadar her aşamada Mlandava’ya dua eder, kurbanlar sunar ve ritüeller gerçekleştirirler. Toprağa saygı göstermek, onu kirletmemek ve ondan cömertçe faydalanmak, Mlandava’nın lütfunu kazanmanın ve bereketin devamlılığını sağlamanın anahtarıdır.
Mlandava, aynı zamanda ölülerin ruhlarını da ağırlayan bir varlık olarak, yaşam ve ölüm döngüsünün bir parçası olarak görülür. Toprakla kurulan bu derin bağ, Marilerin kimliğinin ve geçim kaynaklarının temelini oluşturur.
Vechory ve Ovdy: Ev Ruhları ve Sosyal Ruhani Tehlike
Mari mitolojisinde insan yerleşkeleri ve doğa arasındaki ince çizgiyi temsil eden birçok ruh figürü bulunur. Bunlardan Vechory ve Ovdy, bu ayrımı en net gösterenlerdir.
Vechory (ya da Kuda-Vechory): Ev ruhlarıdır. Genellikle evin, avlunun ve diğer mülklerin koruyucuları olarak kabul edilirler. Varlıkları, evin sıcaklığı, düzeni ve huzuru ile ilişkilidir. Mariler, Vechory’nin evdeki hayvanların sağlığını koruduğuna, çocukları gözettiğine ve genel olarak evin bereketini artırdığına inanırlar. Onu memnun etmek için ev ahalisi tarafından düzenli olarak küçük yiyecekler veya içecekler bırakılır. Eğer Vechory rahatsız edilirse veya ihmal edilirse, evde huzursuzluk, hastalık veya ani talihsizlikler baş gösterebilir. Bu ruh, Marilerin ev ve aile yaşamına verdikleri değeri ve bu alanın kutsallığını yansıtır.
Ovdy: Ormanlarda, bataklıklarda ve vahşi doğada yaşayan kötücül ruhlardır. Genellikle uzun saçlı, bazen çirkin veya ürkütücü dişi figürler olarak tasvir edilirler. Ovdy’lerin çocukları kaçırdığına, yolcuları yoldan çıkardığına, insanlara hastalık bulaştırdığına veya genel olarak felaketlere yol açtığına inanılır. İnsan yerleşimi dışındaki, kontrol edilemeyen doğanın tehlikeli ve bilinmez yönlerini temsil ederler. Mariler, ormana girerken veya Ovdy’lerin mesken tuttuğuna inanılan yerlerde özel dualar okur veya belirli adetlere uyarak kendilerini korumaya çalışırlar. Vechory ile Ovdy arasındaki zıtlık, Marilerin dünyayı düzenli ve güvenli ev alanı ile düzensiz ve tehlikeli vahşi doğa arasındaki ikili bir yapı olarak algılamasını gösterir.
Sukso ve Piyambar: Geleneksel Melek Figürleri
Mari mitolojisinde, tek tanrılı dinlerdeki “melek” kavramına benzer şekilde işlev gören ruhani varlıklar bulunur.
Sukso: Genellikle bireysel koruyucu ruhlar veya iyi niyetli yardımcılar olarak algılanır. Bir tür “iyi ruh” veya “koruyucu cin” olarak adlandırılabilirler. Bireylerin yaşam yolunda onlara rehberlik edebilir, tehlikelerden koruyabilir ve şans getirebilirler. Sukso, belirli yerlerle, ağaçlarla veya doğal objelerle de ilişkilendirilebilir, ancak genellikle insanlara yardımcı olan daha genel bir iyi ruh kategorisini temsil eder. Onlara olan inanç, Marilerin evrenin iyi niyetli güçlerle de dolu olduğuna dair iyimser bir bakış açısını yansıtır.
Piyambar: Daha çok “haberci”, “elçi” veya “peygamber” anlamına gelir. Bu terim, Abrahamik dinlerin etkisiyle Mari inanç sistemine girmiş olabilir, ancak yerel inançlarla harmanlanmıştır. Piyambar, insanlarla tanrılar veya yüksek ruhani varlıklar arasında iletişim kuran, kehanetler getiren veya önemli mesajlar ileten bir figürdür. Bazen rüyalarda veya vizyonlarda görünerek insanlara yol gösteren ruhani varlıklar olarak nitelendirilirler. Bu figürler, Mari toplumunda ruhani bilginin ve ilahi iletişimin önemini vurgular, şamanların veya kartların (ruhban sınıfı) toplumdaki rolüyle de örtüşebilir.
Şamanizm ve Mitolojik Sözel Aktarım
Mari mitolojisi, geçmişten günümüze büyük ölçüde şamanistik pratikler ve sözlü aktarım yoluyla varlığını sürdürmüştür. Mari toplumunda “kart” olarak bilinen şamanlar, ruhani liderler, şifacılar, kahinler ve toplulukları ruhlar dünyasıyla bağlantı kuran ana figürlerdir. Kartlar, transa geçerek veya özel ritüeller aracılığıyla tanrılar ve ruhlarla iletişim kurar, hastalıkları iyileştirir, kötü ruhları kovar, geleceği öngörür ve toplumsal törenlere liderlik ederler. Onlar, topluluğun ruhani refahının ve kozmik dengeyi korumanın anahtarıdır.
Mitolojik bilgi ve inanç sisteminin aktarılmasında sözlü gelenek hayati bir rol oynamıştır. Mari mitleri, destanları, şarkıları ve duaları, nesilden nesile kartlar, hikaye anlatıcıları ve aile büyükleri aracılığıyla aktarılmıştır. Bu sözlü aktarım, mitolojinin canlı ve dinamik kalmasını sağlamış, değişen koşullara uyum sağlamasına olanak tanımıştır. Her yeni nesil, anlatıları kendi yorumlarıyla yeniden biçimlendirmiş, ancak temel unsurları ve ruhani mesajları korumuştur. Topluluk toplantılarında, bayramlarda ve özel ritüellerde mitlerin anlatılması, Mari kimliğinin ve kolektif belleğinin güçlenmesine yardımcı olmuştur. Bu sözlü miras, Marilerin kültürel zenginliğini ve ruhani derinliğini günümüze taşıyan en önemli araç olmuştur.
Tanrılar, kahramanlar ve diğer varlıklar
- Oš Kugu Jumo – “Büyük Beyaz Tanrı”. Baş tanrı, gökyüzü ve ışık tanrısı. Üç ana tanrıdan biri.
- Jumõn Üdõr – Kugu Jumo’nun kızı.
- Onar – Mitolojik dev. Maris’in atası. Kugu Jumo ve Mlandava’nın oğlu.
- Onaj – Onar’ın oğlu. Büyücü ve Piambar’ın kocası. Kugu Jumo ile insan dünyası arasında arabulucu.
- Mlandava – Toprak ana .
- Nönčõk-patõr – Hamurdan yapılmış kahraman.
- Čumbõlat – Kokšar’ın reisi. Nemdõ nehri kıyısına gömüldü.
- Salij – Eski, unutulmuş bir Mari kahramanı. Bir avcı.
- Izim – Salij’in babası.
- Alataj – İzim’in babası, “Yedi Büyük Göller Ülkesi”nden.
- Tõlze – Ay tanrısı . Evliliğin ve doğumun koruyucusu.
- Keče – Güneş tanrısı .
- Čodõra-kuva – Orman annesi. Avcılık tanrıçası.
- Kijamat – Ölülerin ve yeraltı dünyasının tanrısı. Kugu Jumo’nun kardeşi.
- Pürõžö – Üç ana tanrıdan biri. Kader tanrısı.
- Küdõrčö – Üç ana tanrıdan biri. Gök gürültüsü tanrısı .
- Piambar – Jumo’nun kızı. Babasının isteği dışında Onaj ile evlenmiş ve bu yüzden erkeklerin dünyasında yaşamak zorunda kalmıştır.
- Azõren – Ölüleri yeraltı dünyasına getiren Kijamat’ın yardımcısı.
- Akpatõr – Avcı. Kakšan’a ve daha sonra Elnet’e gitti. Odo ve Čolman ile birlikte üç patõr ve Onaj ile Piambar’ın torunları.
- Odo – Kereste. Kuzeye, Udmurtya’ya gitti .
- Čolman – Atlı. Ošvič ve Kama bölgesine gitti .
- Sjar – Akpatõr’un oğlu. Halkını Volga’nın güney bölgelerine götürdü . Hill Maris’in atası.
- Torkan – Doğu Maris’in lideri. Sultan ismiyle Keremet oldu .
- Rjažan – Urallardan gelen yetenekli atlı .
- Almakaj – Mari toplantılarının organizatörü .
- Kukarka – Tüm kartların başkartı . Čimale ile birlikte, Kuzeydoğu Mari bölgesi Jüksern’in yöneticileri.
- Šurma – Udmurtların kadim yurdu olan Šurma’nın Udmurt hükümdarı .
- Külmez – Bir Udmurt kahramanı. Šurma’nın tek güvenilir dostu.
- Savi – Kadın kahraman. Külmez’in kızı.
- Poltõš – Kama Maris’in hükümdarı . Malmõž kalesini inşa ettirdi.
- Pektemõr – Muhtemelen Jüksern’e bağlı bir devletin reisi. Daha sonra Tükan Šur olarak bilinecek. Targõltõš’un dostu. Šurma’yı işgal etti ve Udmurtları doğuya doğru itti.
- Targõltõš – İnsanların düşüncelerini manipüle eden kötü bir kaos ruhu. Jumo ve Kijamat’ın kardeşi.
- Jumõn Šočõn – Kugu Jumo’nun annesi ve meclis üyesi.
- Šočõn Ava – Doğum ve bereket tanrıçası.
- Akmazik – Tükan Šur’u yeneceği önceden bilinen bir kahraman.
- Uvanij – Büyücü ve Tükan Šur’un kızı.
- Oš Pondaš – “Gri Sakal”. Ataların ruhu. Bir keremet.
- Mardež – Rüzgar tanrısı.
- Kugurak – En eski Mari kahramanları Čotkar ve Akpatõr ile birlikte.
- Nekoš – Kuzey Maris’in bir keremeti .
- Oš Kugu Pürtüš – “Beyaz Sonsuzluk”. Doğa.
Sonuç
Mari Mitolojisi, sadece bir inanç sistemi olmanın ötesinde, Marilerin doğayla kurdukları derin bağı, evrensel denge arayışlarını ve yaşamı anlamlandırma çabalarını yansıtan kapsamlı bir dünya görüşüdür. Osh Kugu Yumo’dan Keremet’e, Shochyn-Ava’dan Mlandava’ya uzanan bu panteon, her varlıkta bir ruhun olduğuna dair animist inancın, doğa ruhlarına duyulan saygının ve kozmik düzenin öneminin bir ifadesidir. Vechory gibi ev ruhları ile Ovdy gibi orman ruhları arasındaki denge, insanın kendi ortamı ile vahşi doğa arasındaki ilişkiyi simgelerken, Sukso ve Piyambar gibi yardımcı ruhani varlıklar, evrenin iyi niyetli güçlerle de dolu olduğuna dair umudu besler. Şamanizm ve sözlü aktarım geleneği ise, bu zengin mitolojinin canlılığını ve kuşaklar boyunca aktarılmasını sağlamıştır.
Dış etkileşimlere rağmen, Mari mitolojisi kendi özgün kimliğini koruyarak, Mari halkının kültürel mirasının ve ruhani zenginliğinin ayrılmaz bir parçası olmaya devam etmektedir. Bu mitoloji, insanın evrenle, doğayla ve birbirleriyle uyum içinde yaşama arayışının eşsiz bir örneği olarak insanlık tarihindeki yerini almıştır.
