Aztek mitolojisi, Meksika’nın eski sakinlerinden olan Aztekler’in karmaşık ve zengin inanışlarını yansıtan bir mitoloji dünyasıdır. Evrenin yaratılışı, tanrıların çatışmaları, insanın kökeni ve ritüel pratikler bu mitolojinin temel taşlarını oluşturur. Aztekler’in kozmolojisi, insan yaşamını anlamlandırma çabalarını ve doğayla olan güçlü bağlarını açıkça ortaya koyar.
Aztekler Kimdir?
Tolteklerin çöküşünün ardından 13-16. Yüzyıllar arasında Meksiko vadisinde önemli bir uygarlık kuran Nahuatl dilini konuşan Aztekler 100’den fazla ve doğaüstü yaratığa tapınılan çoktanrıcı bir inanca sahiplerdi. Meksika’nın yerli halkı olan Aztekler, MS 1325 yılında Tenokhtitlan şehrini kurup, 14-15. yüzyıllar boyunca güçlerinin doruğuna ulaşmış, İspanyol fatih Hernán Cortés’in Tenokhtitlán (Modern Meksiko-Ciudad de México) kentini ele geçirip, imparatorları II. Montezuma’yı esir etmesiyle yok olma sürecine girmişlerdir.
Aztek Uygarlığı ve Aztek Dini
Azteklerin kökenine dair bir söylence bu halkın 7 Nahuatlaka kabilesinden birisi olup Aztlan adı verilen kuzeydeki bir bölgeden geldiğini güneye yerleşenlerin Aztek adını aldığını bildirmektedir. Aztek dilinde “Solak sinek kuşu” anlamına gelen tanrı Huitzilopokhtli’yi izleyen Aztekler bir göl üzerinde yer alan bir adada bir kartalın bir kaktüs üzerine tüneyerek kaktüsün meyvelerini (veya kuş veya yılanı) yediğini görünce durmuş ve burada Tenokhtitlan adlı başkentlerini kurmuşlardır.
Azteklere göre eski Toltekler kültür ve uygarlık bilgilerinin kaynağı olup, Toltekayot kelimesi Aztek dilinde kültür ile eşanlamlı kullanılmaktaydı. Kastlardan oluşan bir toplum yapısına sahip olan Azteklerde tapınak törenleri ile devlet işleri iç içeydi ve dini amaçla insan kurban edilmekteydi. Aztekler düzenli insan kurban ederek tanrılar ve evrenin düzeninin sağladıklarını düşünüyorlardı.
Aztek savaşçılarının savaş sırasında ele geçirdiği esirlerin kalpleri siyah renkli camsı volkanik taşlarla oyularak çıkartılır, kurbanın eti, ayinin bir parçası olarak rahip ve savaşçılar tarafından yenilirdi.
Aztek kutsal metinlerinin çoğu İspanyol istilacılarca yok edilmesine karşın Codex Borbonicus, Codex Borgiav, Codex Fejervary-Mayer, Codex Cospiano adlı örnekler günümüze dek korunabilmiştir.
Aztek Tanrıları ve İnsan kurban edilmesi
Savaş ve güneş tanrısı Huitzilopokhtli en önemli Aztek tanrısı olup, onuruna her gün erkek ve kadınlar kurban edilmekteydi. Tarım tanrıları onuruna düzenlenen festivallerde de aynı şekilde kanlı kurban törenleri düzenlenmekte, çok sayıda kurban sunak taşları üzerinde kalbi sökülerek öldürülmekteydi.
Yeryüzü, bereket ve ölüm tanrıçası olan Coatlicue “yılan etek” anlamına gelmekte ve tanrılar ile güneydeki yıldızların anası olduğuna inanılmaktaydı. İnsan kalplerinden gerdanlık takan, elleri pençe formunda bir kadın olarak tasvir edilen tanrıçanın gökyüzünden göğsüne düşen tüylerden hamile kaldığına doğurduğu çocuklar tarafından öldürülmek üzereyken kadının rahminden çıkan Huitzilopokhtli’nin kardeşlerinin çoğunu öldürerek annesini kurtardığına inanılmaktadır.
Ay tanrıçası Koyolxauhqui annesi Coatlicue’ye karşı gelişen isyanda başrol oynamışsa da Huitzilopokhtli tarafından kafası kesilerek gökyüzüne atılmış ve ayı oluşturmuştur.
Mısır tanrıçası Khikomekoatl için her yıl bir genç kız kurban edilmekte ve böylece mısır saplarının kesilmesi sembolize edilmekteydi. Kurban edilen kızın derisi yüzülerek bir rahip tarafından giyilmekte böylece mısırın yeniden mahsul vereceği ümit edilmekteydi.
Bunlar dışında yeraltı tanrısı Akolnahuakatl, bereket, yağmur ve şimşek tanrısı Tlalok, dere, göl ve doğum tanrıçası Khalkhiuhtlikue, ölüm tanrısı Miktlantekuhtli, volkan tanrısı Khantiko, hastalık tanrıçası Tlazolteotl, ateş tanrısı Xiuhtekuhtli, şölen, dans, yazı ve yun tanrısı Xokhipilli, rüzgâr tanrısı Ehekatl, yaratıcı tanrı, rahip ve tüccarların koruyucusu Quetzalkoatl diğer önemli Aztek tanrılarıydı.
Aztek Gündüz ve Gece Tanrıları
Aztekler günün saatlerini bir veya birden fazla tanrıyla ilişkilendirmekte olup 13 gündüz 9 ise gece tanrısının varlığına inanmaktaydı. İlişkilendirildikleri saatlere göre gündüz tanrıları Xiuhtekuhtli, Tlaltekuhtli, Khalkhihuitlikue, Tonatiuh, Tlazolteotl, Teoyaomiqui, Xokhipilli, Tlalok, Quetzalkoatl, Tezkatlipoka, Miktlantekuhtli, Tlahuizkalpantekuhtli, İlamatekuhtli gece tanrıları ise Xiuhtekuhtli, İtzli, Piltzintekuhtli, Kinteotl, Miktlankihuatl, Khalkhihuitlikuet, Tlazolteotl, Tepeyollotl ve Tlalok’tur.
Yaratılış: Beş Güneş Efsanesi
Aztek mitolojisinde evrenin yaratılışı “Beş Güneş” efsanesiyle anlatılır. Bu inanışa göre dünya, beş farklı çağdan geçmiştir ve her çağ bir “güneş” tarafından temsil edilir. Her güneş bir felaketle sona ermiş ve ardından yeni bir çağ başlamıştır:
- Birinci Güneş (Jaguarların Güneşi): Devler dünyaya egemendi, ancak jaguarlar tarafından yok edildiler.
- İkinci Güneş (Rüzgarın Güneşi): Büyük kasırgalar her şeyi yerle bir etti.
- Üçüncü Güneş (Ateşin Güneşi): Ateş yağmurları dünyayı yakıp kavurdu.
- Dördüncü Güneş (Suyun Güneşi): Büyük bir tufan dünyayı sular altında bıraktı.
- Beşinci Güneş (Hareketin Güneşi): Günümüzdeki çağı temsil eder ve felaketi büyük depremler getirecektir.
Her çağın sonunda tanrılar arasındaki çatışmalar ve insanların kurban edilmesi yeni bir döngünün başlangıcını belirler.
Aztek Yaratılış Efsaneleri
Komşu kültürler ve eski uygarlıkların da etkisinde kalan Aztekler birden fazla yaratılış efsanesine sahipse de genel olarak evrenin bir dizi yaratılışın son basamağı olduğuna, üstümüzdeki gökte 13 altımızdaki toprakta ise 9 ayrı dünya daha olduğuna inanmaktaydı. Bunlardan birisi olan “Beş Güneş” adıyla bilinen bir söylenceye göre dünyamızda günümüze her biri ayrı bir felaketle sonuçlanan 4 çağ yaşanmıştır.
İlk dünya tanrı Tlalok ile özdeşleştirilen Atonatiuh tarafından gönderilen sel baskınıyla yok olurken hayatta kalmayı başaranlar Meksikalıların atalarını oluşturmuştur. Nahui-Ollin olarak adlandırılan içinde yaşadığımız çağ en küçük ama en alçak gönüllü olan tanrı Nanahuatl’ın kendini güneşe dönüştürüp yanması sayesinde yıkımdan kurtulabilmiştir. Nanahuatl’ın fedakârlığını küçümseyen bir başka tanrı Tekukiztekatl da ateşe atlamış ama aya dönüşmüştür. Bir başka öylence ise Tezkatlipoka ve Quetzalkoatl adlı jaguara dönüşebilen ikiz tanrıların dünyayı yarattığını anlatmaktadır.
Tanrılar Panteonu: Çok Katmanlı Bir Tanrılar Dünyası
Aztek mitolojisi çok sayıda tanrı ve tanrıçayı barındırır. Her tanrı bir doğa unsuru, insan davranışı veya evrensel güçle ilişkilendirilmiştir:
- Quetzalcoatl (Tüylü Yılan): Bilgelik, rüzgar ve yaratılış tanrısıdır. Aynı zamanda insanları ve medeniyeti yaratmasıyla bilinir.
- Huitzilopochtli: Savaş ve güneş tanrısıdır. Azteklerin koruyucu tanrısı olarak kabul edilir ve insan kurbanlarıyla güçlendiğine inanılır.
- Tezcatlipoca: Aynalar ve geceyle ilişkilendirilmiş kaotik bir tanrıdır. Kaderi ve insanları sınamak için rol oynar.
- Tlaloc: Yağmur tanrısıdır. Tarımı korur ancak kurban ritüelleriyle doyurulmadığında büyük kuraklıklar getirdiğine inanılır.
- Xipe Totec: Yenilenme ve tarımın tanrısıdır. Deri değiştirme ritüelleriyle ilişkilendirilir.
Her tanrı, hem korku hem de saygıyla karşılanırdı. Bu tanrılar arasındaki hikâyeler, Azteklerin ritüel pratiklerini şekillendirirdi.
İnsan ve Tanrı İlişkisi: Kurban Ritüelleri
Aztek mitolojisinde insanlar tanrılara bağlıdır, ancak bu ilişki tek taraflı bir bağımlılık değildir. Tanrılar, dünyayı dengede tutmak için insan kurbanlarına ihtiyaç duyar. Özellikle Huitzilopochtli ve Tlaloc için yapılan kanlı kurban törenleri, evrenin düzeninin korunması için gerekli görülürdü.
Kurban ritüelleri, Azteklerin inanışlarına göre, güneşin gökyüzünde hareket etmeye devam etmesi ve toprağın verimli kalması için hayati öneme sahipti. Bu ritüeller, aynı zamanda sosyal düzenin bir parçasıydı.
Aztek Halkı Kutsal Yerler
Aztek halkının Tenokhtitlan’a geldiği yer olduğuna inanılan Aztlan, kahramanlar diyarı olarak anılmaktaydı. Ölüler diyarı Miktlan, Miktlan’ın dokuz basamağından ilki Apanoayan (İtzkuintlan), dumanlı dağ Popokatepetl, ilk cennet Tlalokan, kutsal jaguar tepesi Tehuantepek, orta cennet Tlillan-Tlapallan, en yüksek cennet Tonatiuhikhan ve insanın yaratıldığına inanılan Tamoankhan ise kutsiyet addedilen diğer önemli yerlerdi.
Aztek Mitolojisi Doğaüstü Yaratıklar
İnsan etiyle beslenen ve su canavarı Ahuitzotl, timsah Kipaktli, doğum sırasında ölen kadınların ruhları Kihuateteo, koruyucu hayvan ve bitki ruhu Nagual, şekil değiştiren büyücü ve cadı Nahual ile sarhoş kurbağa tanrıça Tlaltekuhtli Aztek halkının inandığı önemli doğaüstü yaratıklardı.
Aztek Mitolojisi Sözlüğü A -İ
Aztek Mitolojisi Sözlüğü adlı aşağıdaki kısa sözlük çalışmamda Aztek Mitolojisi, Aztek Dini, Aztek tanrı, tanrıça ve doğaüstü yaratıkları konulu A – İ harfleri arasındaki maddeler alfabetik olarak sunulmuştur.
AHUEHUETL Yaşam ağacına verilen isim olup, dünyayı yok eden büyük tufandan sağ kurtulan bir çift buraya tırmanarak hayatta kalabilmiştir.
AKOLMİZTLİ Ölüler tanrısı Miktlantekuhtli’nin görünümlerinden olup, yeraltı (Miktlan) tanrılarından birisidir (diğeri: Akolnahuakatl)
ALTKANALS Sarı saçlı, mor yüzlü mavi gövdeli tasvir edilen bir tanrı olup, Khalkhiutlikue’nin erkek formu olmalıdır.
ANA TANRIÇA Adı “yılanlı etek giyen” anlamına gelen ana tanrıça Koatlikue aynı zamanda savaş tanrısı Huitzilopokhtli’nin de annesiydi. Diğer çocukları ana tanrıçayı öldürmeye kalkıştığında Huitzilopokhtli kardeşlerini öldürerek anasını korumuştur.
APİZTEOTL Fray Diego Durán’ın Antik Takvim adlı çalışmasında bahsi geçen kıtlık tanrısının adı olup, ayinlerinden insan eti yenilmekteydi.
APOKHQUİAHUAYAN Ölüler dünyası Miktlan’ın adlarından birisidir.
ATL Su tanrısının adıdır.
ATLAKAMANİ Khalkhihuitlikue’nin dişil karşılığı olan fırtına tanrıçasının adı olup, yağmur yağdırdığına inanılmaktadır.
ATLAKOYA Kuraklık tanrıçasının addır.
ATLATONİN Ana tanrıçanın adlarından birisidir.
ATLAUA Suların efendisi ve balıkçılık tanrısı olup, okunu (atlatl) eline aldığında Quetzal kuşu gibi uçmaktaydı.
AY Bkz. Miktekakuiatl
AYAUHTEOTL Sadece geceleyin ve sabahları erken saatlerde görülebilen sis tanrıçası olup kibir ve şöhretle özdeşleştirilmiştir.
AZTLAN Nahua halkının inanışında geride bırakılan efsanevi anavatanlarına verdikleri isim olup, Nahuatl dilinde Aztek kelimesi “Aztlan halkı” anlamına gelmektedir. Bir Nahuatl efsanesinde Khikmoztok (Yedi mağara yeri) adı verilen mevkide mağaraların her birinde Xokhimilka, Tlahuika, Akolhua, Tlaxkalan, Tepaneka, Khalka ve Mexika adlı kabilelerin yaşarken bunların mağaralarından çıkarak Aztlán veya Aztatlan adlı mevkiye yerleştiklerinden bahsedilmektedir.
Aztlán, Huitzilopokhtli ile annesi Koatlikue eşliğinde insanların yaşlanmadığı, hiç aç kalıp hastalanmadığı yemyeşil bir cennet adası olarak tasvir edilmektedir. Huitzilopokhtli’nin liderliğinde Aztlan’ı terk eden Aztekler çalılar ve taşlarla kaplı verimsiz topraklara gelmiş ve bir daha asla geldikleri yere dönememişlerdir.
BAYKUŞ Yeraltı dünyası tanrısı Tekholotl’un sembolüydü.
ÇAĞLAR Aztekler zamanı Koniztal, Koneuztuque, Kırmızı Çağ ve Kara Saç Çağı adlı 4 döneme ayırmışlardır. Bol mısır bulunan Koniztal dönemi bir tufanla sona ermiş, insanların meyve dolu ormanlarda yaşadığı ve Altın Çağ olarak da anılan Koneuztuque’nin insanları ağaca dönüştüren fırtınalar yüzünden bitmesiyle insanoğlu meyve dolu hayat ağacı üzerinde yaşamaya başlamıştır. Kara Saç Çağı’nda ise kötülükler, depremler ve açlık insanoğlunun sonunu getirecektir.
ÇANTİKO Volkan patlaması, lav ve ateş tanrıçası olmakla birlikte evin içindeki ocakla da ilişkilendirilmekteydi. Oruç günü paprika (kırmızıbiber türü) soslu balık yiyerek paprika yeme yasağını ihlal edince mısır tanrıçası Tonakatekuhtli tarafından köpeğe çevrilmiştir.
ÇİÇEKLER ÜLKESİ Ölen bebeklerin sonsuza dek mutlu olarak yaşayacağına inanılan öteki dünyanın adıdır.
ÇİKOME KOATL Yedi yılan anlamına gelen mısır tanrıçasının adı olup mısır tanrısı Keneotl’un eşidir. Gövdesi ve yüzü kırmızıya boyanmış, elinde bir yelpaze tutar formda tasvir edilen tanrıçanın sembolü mısır koçanıdır. Xilonen (‘Kıllı’) adıyla da bilinen tanrıça Tezkatlipoka’nın karısı kabul edilmekteydi.
ÇİKOMEKCOÇTLİ Boyacıların koruyucu tanrısıdır.
ÇİKONAHUİ Ev halkının koruyucu tanrıçasıdır.
ÇİKONAHUİEHEKATL Yaratıcı tanrının adıdır.
EHEKATL Quetzalkoatl’ın görünümlerinden rüzgâr tanrısı olup, Ehecatl- Quetzalkoatl adıyla da bilinmekteydi. Cinsel istek duymaya başlayınca kendine bir eş aramaya başlamış ve Yeraltında Tzitzimitl’in maiyetinde yaşayan Mayahuel’i yeryüzüne çıkmaya ikna etmiştir. Fray Diego Durán’ın Tanrılar ve Ayinler Kitabında bahsi geçen çift yeryüzüne ayak bastığı anda bir söğüt ağacı bitmiştir. Ehekatl’ın Maya tanrısı K ile özdeş olduğu sanılmaktadır.
ETZALKUALİTZİ Yağmur tanrısı Tlalok’un onuruna Mayıs ayının rotasında düzenlenen bir festivalin adıdır.
HOROZ Çoğu zaman tanrılara insan yerine horoz kurban edilmekteydi.
HUAHANTLİ Ölü savaşçıların tanrısı Teoyaomiqui’nin adlarından birisidir.
HUEHUEKOYOTL Dans ve müzik ile ilişkilendirilen bir tanrı olup, davul çalan bir insanın yanında Codex Borbonicus’ta insan el ve ayaklarına sahip dans eden çakal formunda tasvir edilmiştir. Tüm Aztek tanrıları gibi Huehuekoyotl iyi ve kötü özellikleri barındıran düalist karakterde bir varlık olup, alışıldık yeşil tüylerin yanı sıra siyah ve sarı tüyleri de barındırmaktadır. Codex Telleriano-Remensis’te anlatılan öykülerden anlaşıldığı kadarıyla diğer tanrı ve insanlara küçük şakalar yapan iyi huylu ama muzip Huehuekoyotl, diğer Meksika tanrıları gibi şekil değiştirmek yeteneğine de sahipti.
HUEHUETEOTL Xiuhtekuhtli olarak da bilinen ateş tanrısının adı olup, ‘Eski Tanrı’ anlamına gelmekteydi.
HUEMAC Yıkılan Tollan kentinin son yöneticisi kabul edilen bir deprem tanrısının adı olup, kimi zaman Quetzalkoatl ile özdeşleştirilmekteydi.
HUEYTONANTZİN Dört ana yönün anası ve koruyucusu kabul edilen ana tanrıça olup, Hueytekptl (Eski Çakmaktaşı), İxkuin (Dört Yüzlü), Nanaktltzatzi (Sarhoşken Konuşan) ve Tentmik (Ölümcül Taş) adlı oğulları tarafından her gün öldürülerek güneşe kurban edilmekteydi.
HUİTZİLOPOKHTLİ Savaş ve güneş tanrısının adı olup, ateş tanrıçası Koatlikue’nin oğlu, Quetzalkoatl’ın kardeşi ve Tenokhtitlan kentinin en önemli tanrısıdır. Aztek dilinde kolibri ‘sinek kuşu’ (nahualli) ve opoçtli ‘güney’ kelimelerinin birleşiminden oluşmuştur. Sinek kuşlarının Aztek inanışında ölümden sonra yeniden dünyaya gelmiş savaşçıların ruhlarını sembolize ettiği düşünüldüğünde tanrının adı ‘Güneyin yeniden dirilmiş savaşçıları’ anlamına gelmekte, onuruna insan kurban edilmekteydi.
Mexika kabilesinin koruyucu tanrısı olan Huitzilopochtli’nin önemi Azteklerin yükselişine paralel olarak I. Tlakaelel (1397–1487) döneminde Nanahuatzin’in yerine güneş tanrısı yapılarak artmış, Quetzalkoatl, Tlalok ve Tezkatlipoka ile eşit konuma getirilmiştir. Tanrı hakkında pek çok efsane kayıtlı olup, bunların en önemlileri Aubin Codex’te yer almaktadır.
Bir söylenceye göre Koatlikue bir gün güneş tapınağına giderken yoldan topladığı parlak tüy topağını göğsüne yasladığında hamile kalmış, ailesi kızın gebe olduğunu öğrendiğinde öldürmek istenmişse de tepeden tırnağa silahlı doğan Huitzilopokhtli tümünü öldürmüştür. Bir başka söylenceye göre ise Huitzilopokhtli Aztek halkına o güne dek yaşadıkları Aztlan’ı terk etmelerini ve yeni bir ev bulmalarını emretmiş, yola çıkan halka kılavuzluk etmesi içinde kız kardeşi Malinalxokhitl’u görevlendirmiştir.
Bir gün tanrı kız kardeşine uyumadan Azteklere ise yola devam etmelerine söylemişse de uyandığında yalnız olduğunu gören kız intikam için Kopil adlı bir çocuk doğurmuştur. Kopil büyüdüğünde Huitzilopokhtli’ye meydan okumuşsa da tanrı tarafından öldürülmüş, yüreği de yerinden sökülüp Texkoko gölünün ortasına fırlatılmıştır. Bununla birlikte yıllar sonra tanrı Azteklere Kopil’in yüreğini bulup, kentlerini onun üzerinde kurmalarını emretmiş, onlarda bir kartalın yardımıyla buldukları mevkide bir tapınak inşa etmiş ardından çevresinde Tenokhtitlan kentini kurmuşlardır.
HUİXTOKİHUATL Bereket tanrıçasının adı olup, tuz ve deniz suyuyla ilişkilendirilmekte, balık ağından etek giyen bir kadın formunda tasvir edilmekteydi. Yağmur, tarım ve ateş tanrısı Tlalok ile Tlaloques’in ablası olan tanrıça bir gün erkek kardeşi ile tartışınca okyanusta yaşamaya başlamış ve o günden sonra tuzlu suları yönetmeye başlamıştır. Özellikle tuz üreticileri tarafından tapınılan tanrıça onuruna her yıl 2 veya 10 Haziran günü Tekuilhuitontl adlı bir festival düzenlenmekteydi. Bu festival sırasında tanrıça gibi giydirilen bir kadın yağmur tanrısı Tlalok’un piramidinde kurban edilmekteydi.
İLAMATEKUHTLİ Bereket dağıtan ana tanrıça olup, “Yaşlı Prenses” ve Kitlalinikue (Yıldız örtüsü) adlarıyla da bilinmekte, Kikimek tanrıçası Mixkoatl ile ilişkili olduğu sanılmaktaydı. Günün on üçüncü saatinin koruyucu kabul edilen tanrıça onuruna her yıl kış mevsiminde bir festival düzenlenmekte, ayin sırasında bir kadının kalbi çıkarılarak kurban edilmekteydi.
İPALNEMOHUANİ Güneş için kullanılan bir isim olup, ‘insanlara hayat veren’ anlamındadır.
İPAN METZLİ 13 Aztek cennetinden ikincisinin adı olup, Tlalekuhtli burada ikamet etmektedir.
İTZKUİNTLİ Aztek takviminde ayın yirminci gününe adını veren bir kalp tanrıçasının adıdır.
İTZLAKOLİUHQUE Obsidyen taşından yapılmış bıçaklara hükmeden bir tanrı olup, İtzli adıyla da bilinmekte, günün ikinci saati ve Tezkatlipoka ile ilişkilendirilmektedir.
İTZAPAPALOTL Tamoankhan’u yönettiğine inanılan iskelet görünümlü, jaguar pençeli ateş ve savaş tanrıçasının adı olup, kelebek (nadiren geyik) formunda tasvir edildiğinden ‘Obsidan kelebek’ anlamındadır. Yeryüzüne gül toplamak için gelen tanrıça parmağına diken batınca öfkelenerek insanoğlundan dökülen kanının karşılığını talep etmiştir. Mixkoatl’ın annesi olan tanrıçanın yüzünde ölümün sembolü olan dövmeler bulunmaktaydı. Güve ile ilişkilendirilen tanrıçanın nagualı (sihirle hayvan formuna girmiş insan) ise bir geyikti.
İTZLİ Tanrılara kurban verilirken kullanılan bıçağın tanrısıdır.
İTZTAPAL TOTEK Kıymetli metal madenlerinde çalışanların koruyucusu olan bir bereket tanrısının adıdır.
İXTLİLTON Oruç, şenlik ve oyunlarla da ilişkilendirilen şifa tanrısı olup, “Küçük kara yüz” adıyla da bilinmekteydi. Ixtliton tapınaklarında kavanozlar içerisinde bulundurulan tlital (Kara su) adı verilen içme suları hastalara şifa vermek için kullanılmaktaydı.
İZPUZTEKUE Ruhların öteki dünyaya yaptıkları yolculuk sırasında karşılaştığı korkunç bir iblisin adıdır.
İZZAKKİHUATL Fray Diego Durán’ın Tanrılar ve Ayinler (1576) adlı kitabına göre Mexico vadisinde hüküm sürmüş bir Aztek imparatorunun kızı olup, babasının savaşçılarından birisine âşık olmuştur. Durumu öğrenen baba bir yandan adamı Oaksaka’ya savaşa gönderirken diğer yandan kızını bir başkasıyla evlendirme planları yapmıştır.
Bu arada kral, savaşçıya geri dönerse kızıyla evlenebileceği yalanını söylerken kızına ise sevdiği adamın savaş sırasında öldüğü söylemiştir. Savaşçı geri döndüğünde kederinden ölen kızın ölü bedenini kucağına dağlara doğru götürmüş, bir süre sonra o da üzüntüsünden ölmüştür. Söylenceye göre iki sevgiliye acıyan tanrılar onların üzerini karla kapatıp, bugün México-Puebla’da yer alan İztakkihuatl ve Popokatepetl adlı volkanlara dönüştürmüştür.
Aztek Mitolojisi Sözlüğü K
KAMAXTLİ MS 12.-13. yüzyıllarda Mexico civarında yaşamış Çiçimek kabilesinin yıldız tanrısı olmakla birlikte zamanla kültü yaygınlaşmış diğer Aztek kabilelerince de kabul görüp, savaşta ölen kahramanlara gökyüzünde liderlik eden savaş, av ve kader tanrısına dönüşmüştür. Kamaxtli zaman zaman Mixkoatl ile karıştırılmıştır.
KARTAL Tanrı Tonatiuh’un sembolüdür.
KENTZON TOTOÇTİN Sarhoş ve ahlaksızlıklarıyla tanınan bir grup tanrının adı olup, Aztek dilinde ‘dört yüz tavşan’ anlamına gelmekteydi.
KENTZONUİTZNAUA Güneş tanrısı Huitzilopokhtli’ye isyan eden güney yıldızı tanrılarının adıdır.
KHAKHALMEKA Kurban işlerinden sorumlu yüksek dereceli rahiplerin adı olup, evlenmeleri kesinlikle yasaktı. Manastır benzeri yapılarda yaşayan bu rahip sınıfı inisiye olurken khaikhiutzli adı verilen sunak taşı üzerinde penis, dil veya kulaklarını keserek kanlarını akıtmaktaydı.
KHALKHİUHTLİKUE Okyanus, göl ve derelerin koruyucu fırtına tanrıçası olup, adı ‘kıymetli yeşil hanım’ anlamına gelmektedir. Daha çok kadınlar tarafından tapınılıp, doğumun koruyucusu ve anaforların kişileştirilmiş formu kabul edilen tanrıça tüm su tanrıları gibi yılanlarla özdeşleştirilmiş, Akuekukyotikuati ve Azteklerin düşmanları Tlaxkalalar tarafından yağmur tanrısı Tlalok’un karısı anlamında Matlalkueitl olarak da adlandırılmıştır.
Khalkhiuhtlikue, Fransisken misyoner Fray Bernardino de Sahagún’un (1499-1590) Yeni ispanya Genel Tarihi (Historia general de las cosas de Nueva España) adlı eserinde tanrıçanın su üzerinde yolculuk yapan tüm gemilerin kaderini elinde tutan girdap ve navigasyona hükmeden bir deniz tanrıçası olarak anılmıştır.
Aztekler Mexico körfezine Khalkhihuitlikue’nin Suyu anlamına gelen Khalkhiuhkueyekat adını vermişlerdir. Khalkhiuhtlikue, deniz salyangozu olarak tasvir edilen ay tanrısı Tekkiztekatl’ın genç ve güzel annesi olarak düşünülmekte etrafı kaynanadili kaktüsü meyveleri ile dolu bir nehir ve insan kalbi ile sembolize edilmekteydi. Aztek sanatında tanrıça mavi yeşil tüylerle süslenmiş taç ve elbise giyen, elinde bir su bitkisi taşıyan çıplak göğüslü kadın formunda tasvir edilmekteydi.
Aztek “Beş Güneş” yaratılış efsanesinde Khalkhiuhtlikue mısır bitkisinin ilk kez ekildiği dördüncü güneş zamanında hüküm sürmüş durgun ve akan suların tanrıçası olup, dönemi büyük sel tufanı ile sona ererken insanlar balıklara dönüşmüş ardından bugünkü beşinci dönem başlamıştır. Khalkhiuhtlikue, Borgia (11,650), Borbonicus (5), Rios (17), Floransa (11) kodekslerinde anılmış olup, Tenokhtitlan ayin merkezinde çok sayıda heykel ve tasviri bulunmaktaydı.
KHALKHİUHTLATONAL Denizlerin koruyucusu kabul edilen bir su tanrısının adı olup, her 10.000 yılda bir seçtiği bir insana denizlere hükmetme gücü bağışlamaktaydı.
KHALKHİUTOTOLİN Salgın hastalıklarla ilişkilendirilen tanrısının adı “Yeşim taşı hindisi” anlamına gelmekte, Tezkatlipoka’nın görünümlerinden birisi kabul edilmekteydi. Aztek takviminde Su ve Timsah arasında yer alan 13 günün efendisi olup, Xolotl ile Khantiko arasında yer almaktaydı.
KHİKOMEKOATL Mısırın kişileştirilmiş dişi formu olan tarım ve bereket tanrıçası olup adı “Yedi Yılan” anlamına gelmekteydi. Yağmur, tarım ve ateş tanrısı Tlalok’un ablası, Tezkatlipoka’nın karısı mısır tanrısı Kenteotl’un dişil eşdeğeri olan tanrıça, sembolü püsküllü mısır koçanı olduğundan saçlı anlamına gelen “Xilonen” adıyla da bilinmekteydi. Tanrıça genellikle mısır koçanları taşıyan genç bir kız, kucaklayarak ölüm getiren bir kadın ve güneşi kalkan gibi kullanan bir kadın formlarında tasvir edilmekteydi.
Tanrıça onuruna her biri mısır bitkisinin tarımı ile ilişkili birden çok festival düzenlenmekteydi. Her yıl 5 Nisan günü düzenlenen başka bir festivalde evler üzerlerine kan serpilmiş çiçeklerle süslenir, herkes tarlalara giderek mısır filizleri çiçeklerle süslenerek bereketli hasat için tanrıçaya yakarılırdı. Temmuz ayının ortasında rüzgârın yardımıyla mısır tozlaşma zamanı düzenlenmekte, kadınlar saçlarını serbest bırakır, hep birlikte mısır lapası yenilip neşeyle eğlenilirdi. Bu sırada tapınakta yüzü kırmızıya boyanmış bir köle kadın tüm gün ve gece boyunca dans ettirildikten sonra şafak vakti kalbi yerinden çıkarılarak kurban edilirdi.
Eylül ayında tanrıçaya benzetilen bir genç kız kafası kesilerek Khikomekoatl onuruna kurban edilmekte, kızın kanı saklanıp, yüzülen derisi rahiplerce giyilmekteydi.
KHİKOMOZTOK Tepanek ve Akolhua gibi Nahuatl dili konuşan halkların söylencelerinde başlangıçta Xokhimilka, Tlahuika, Akolhua, Tlaxkalan, Tepaneka, Khalka ve Mexika adlı Aztek kabilelerin yaşadığı 7 mağaraya verilen isimdir. Bunlar Khikomoztok’tan çıkarak Meksika’nın kuzeyinde yer alan Aztlan veya Aztatlan olarak anılan bölgeye gelip, yerleşmişlerdir. Bir yoruma göre Azteklerin yeraltı dünyası Miktlan olduğu ve Kiçelerin Tulan Zuiva’sı ilişkili olduğu sanılan olan bu mağaralardan tekneler üzerinde Huitzilopokhtli’nın liderliğinde ayrılınmıştır.
KHİKONQUİAHUİTL Akşam yıldızı tanrısı Xolotl Huetzi onuruna düzenlenen festival sırasında bu tanrının kılığına sokulan kölelerin adıdır. Dominiken rahibi Fray Diego Durán’ın (1537–1588) Tanrılar ve Ayinleri adlı kitabına göre (1576) festival sırasında başka köleler de başka tanrıları taklit etmekteyse de festivalden sonra tümü kurban edilmekteydi.
KHİMALMAT Kiçe Mayalarının yaratılış söylencesini içeren Popol Vuh’a göre Vukub-Kaquix’in karısı ve Zipakna (heyelan) ile Kabraka’nın (Deprem) anasıdır.
KİHUAKOATL Bereket, doğum ve yeryüzü tanrıçası olup, adı “Yılan Kadın” anlamına gelmekte ayrıca Quauhkiuatl (Kartal kadın), Yoakiuatl (Savaşçı Kadın) ve Tzitziminkiuatl (Şeytan Kadın) olarak da bilinmektedir. Kihuakoatl’ın Aztek uygarlığı öncesinde bir orman ruhu iken sonradan sürekli kurban isteyen korkunç bir savaş tanrıçasına dönüştüğü sanılmaktadır.
Kihuakoatl özellikle ebeler ve ebelerce gerçekleştirilen ter banyoları ile ilişkilendirilmiş ve kimi zaman Quilaztli ile eşleştirilmiştir. Khalmeka halkı tarafından Kulhuakan kentinin koruyucu kabul edilen tanrıça Quetzalkoatl’a geçmişte yaşamış olanların kemiklerini kanla karıştırıp bugünkü insan ırkını yaratmasında yardım etmiştir.
Tenokhtitlan’da içinde sürekli ateş yanan bir mağara tapınağı bulunan obsidyen kulaklıklar takan tanrıçanın kurbanları için istekli olduğu ağzı açık heykelleri yapılarak tasvir edilmiş olup, ona diğer tanrılara olduğundan daha çok kurban sunulmaktaydı.
KİHUATETEO Çocuk doğururken ölen tanrıça olup, adı “Kutsal Kadın” anlamına gelmekte ayrıca Kiuapipiltin (Onurlu Kadın) olarak da bilinmektedir. Aztek inancında çocuk doğururken ölen kadınlar savaşta ölen savaşçılara eşit derecede saygı görmekte olup, ayrıca bunların ruhlarının yeryüzünde ağlayarak dolaştığına inanılmaktaydı.
Kinkalko (Mısır Evi) adı verilen cennette yaşadığına inanılan Kihuateteolar 52 günde bir altın rengi kaşlı beyaz tenli varlıklar olarak bedenlenip insanlara görünmekteydi. Kimi söylencelerde kafataslarını ellerinde taşıyan, hayvan pençelerine sahip korkunç yaratıklar olarak tasvir edilen Kihuateteoların belirli günlerde Tamoankhan adı verilen Batı Cennetinden çıkarak hastalık getirip, çocuklarını kaçırmasından korkan insanlar, dörtyol ağızlarına inşa ettikleri tapınaklarda onurlarına kelebek şeklinde çörekler sunmakta, kelebek formuna bürünen Kihuateteolara yakalanmamaları için çocuklar evden dışarı çıkarılmamaktaydı.
Meksika folklorunda La Llorona (İnleme), Ağlayan Kadın ve Beyazlı Kadın adlarıyla bilinen düşşel yaratığın öncülünün Kihuateteo olduğu sanılmaktadır. Söylenceye göre Maria adında güzel bir kadın iki çocuğunu boğarak öldürmesinin ardından kendini nehre atarak intihar ettikten sonra Araf’ta kalmış, o günden sonra sonsuza kadar yeryüzünde dolaşarak çocuklarına ağıt yakmaya mahkûm edilen ruhu La Llorona olarak adlandırılmıştır.
Fransisken rahip Bernardino de Sahagún (1499-1590) notlarında Aztek tanrıçası Kivakoatl (Khalmekakiuatl veya Tonantzin) ile Ağlayan Kadın söylenceleri arasındaki benzerliğe ilk dikkat çeken kişi olmuştur. ABD’nin güneybatı eyaletlerinde kaydedilen söylencelerde gece yarısı nehir veya göl kenarında yalnız başına yürüyen bir kadına rastlanıldığı peşinden gidenler tarafından asla yakalanamadığına dair pek çok söylence bulunmaktadır.
KİHUAKOATL Yeryüzü tanrıçası, doğumun ve kadınların koruyucusu olan bir ana tanrıça olup, adı “dişi yılan” anlamına gelmektedir. Quetzalkoatl’a ilk insanı yaratmasına yardım eden tanrıçanın kült merkezi Meksiko’da Tekskoko gölü civarında yer alan Kolhuakan’dı.
KİPAKTONAL Başlangıçtan beri var olan bir timsah tanrıçanın adı olup, iki tanrı tarafından parçalanan bedeninden hayat fışkırmış, gövdesinin üst kısmından gökyüzü, alt kısmından yeryüzü, gözleri ve ağzından mağaralar, pullu derisinden dağlar, alt derisinden otlar oluşmuştur.
KİPAKTLİ Evrenle birlikte başlangıçtan beri var olan bir deniz yaratığının adı olup, gece tanrısı Tezkatlipoka ayağını bu balık- timsah yaratığa kurban etmiştir.
KİTLALİNUKUE Bereket tanrıçası Omekihuatl veya İlamatekuhtli’nin adlarından birisidir.
KİTLALATONAK Yaratıcı tanrının olup, karısı Kitlalikue ile yıldızları da yaratmıştır.
KİTALİKUE Kitlalatonak’ın eşi olan yıldız tanrıçasının adı olup, eşiyle birlikte yıldızları yaratmıştır.
KİUKOATL Yeryüzü tanrıçasının adıdır.
KİUTEOTEO Yeryüzü tanrıçası Kiukoatl’ın korumasında yaşayan yeraltı ruhlarının adıdır.
KİVATATEO İnsanlara ıssız yollarda saldıran ve tanrılara hizmet ettiklerine inanılan vampirlere verilen isimdir.
KOATLİKUE Bkz. Coatlicue
KOÇİMETL Ticaret tanrısının adıdır.
KOYOLXAUHQUİ Koatlikue ile Mixkoatl’ın kızı, Tezkatlipoka’nın kardeşi, Güney Yıldız Tanrılarının (Kentzon Huitznahuas) lideri yeryüzü ve ay tanrıçası olup adı “Altın çanlar” anlamına gelmekteydi. Annesi Koatlikue’nin hamileliği tüm çocuklarını utandırmış, kadın tapınağı temizlerken birkaç sinekkuşunun tüyleri içine kaçınca kadının rahminden savaşçı Huitzilopokhtli dışarı çıkıp, Koyolxauhqui ile 400 kardeşini öldürmüştür. Acı içindeki annesi Koyolxauhqui’nin kesilen kafası gökyüzüne yerleştirerek geceleri parıldayan ayı oluşturmuştur
KÖPEK Ölen kralların ruhunun öteki dünyada yolunu bulmasına yardım etmesi için kırmızı bir köpek kurban edilmekteydi.
KSİUHKOATL Kuraklık veya yangın sonucu ölümün kişileştirilmiş sembolü kabul edilen ateş yılanının adıdır.
KURBAĞA Ana tanrıça Tlaltekuhti yarı insan yarı kurbağa formunda tasvir edilmekteydi.
Aztek Mitolojisi Sözlüğü M – Z
MALİNALKSOKHİ Savaş ve güneş tanrısı Huitzilopokhtli’nin büyücü olan kız kardeşinin adı olup, zehirli yılan ve böcek ısırmalarını tedavi edebilmektedir.
MAYAUEL 400 memeli gök ve yer tanrıçasının adı olup, yıldızları emzirdiğine inanılmakta ve sarhoşluk ile ilişkilendirilmekteydi. 400 sarhoşluk tanrısının anası olan tanrıça yılan ve kaplumbağalarla dolu bir tahta çıplak otururken müritlerine fermente agave bitkisinden yapılan pulque (Ometochtli) adlı alkollü içeceği ikram ederken tasvir edilmektedir.
Bir söylenceye göre Quetzalkoatl tarafından gökyüzünden kaçırılan tanrıça karanlık iblislerince parçalara ayrılmış, cesedindeki kemiklerden yeryüzünün ilk agave bitkisi filizlenmiştir. Bir başka söylenceye göre Mayauel, Ehekatl’ın karısı Mayahuel olmayıp, sıradan bir çiftçinin karısıydı. Bir fareyi kovalarken hayvanın bir bitkiyi yiyince sarhoş olduğunu görerek içkiyi bulmuşsa da hilebaz tanrı Tezkatlipoka tarafından öldürülmüştür.
MEKSTLİ Huitzilopokhtli adıyla da bilinen bir zamanlar yüzlerce insanın uğruna kurban edildiği savaş ve fırtına tanrısının adıdır.
METZLİ Ay tanrı veya tanrıçası olup, gece ile ilişkilendirilmekteydi. Yohaultiketl, Koyolxauhqui ve Tekkiztekatl ile ilişkilendirilen tanrı gündüz ateş yakarak kendisi ve Nanahuatzin’in yanmasına sebep olmuş ama bu sırada güneş oluşmuştur. Bir yoruma göre ayın dişil formu Metzli, eril formu ise Tekkiztekatl olarak gösterilmekteydi.
MİKTEKAKİHUATL Kötü ruhların can sıkıntısı içinde ikamet ettiği Öteki dünyanın dokuz nehrinin yönetici olan tanrıçanın adı olup, yüz yerinde kafatası kemikleri bulunmaktadır. Aztek yaratılış söylencesinde Aztlan’dan kayıklarla ayrılmayı başaran 5 kabilenin sığındığı Khikomoztok olarak bilinen 7 odalı mağara ile ilişkili olduğu sanılmaktadır.
MİKTLANTEKUHTLİ Cehennemin en alt tabakası Miktlan’ın (Miktlankalko) efendisi ölüm tanrısının adı olup, burayı karısı Miktekakihuatl ile birlikte yönetmektedir. Miktlantekuhtli ölü ruhları yutmaya hazır bir canavar gibi ağzı açık kafatası formunda tasvir edilmekle birlikte baykuş ile de ilişkilendirilmiştir.
Aztek yaratıcı tanrısı hilebaz Tezkatlipoka’nın görünümlerinden birisi olduğu sanılan tanrı Tzontemok adıyla da bilinmekte, kuzey yönünün koruyucusu kabul edilmekteydi. Tenokhtitlan Büyük Tapınağı’nın kuzeyindeki kartal kapısında 2 toprak heykeli bulunan Miktlantekuhtli tapınımlarında insan kurban edilmenin ötesinde insan eti yendiği bilinmektedir.
Bir söylenceye göre Quetzalkoatl ve Xolotl diğer tanrılar tarafından atalarının kemiklerini çalmaları için yeraltına Miktlantekuhtli’nin yanına gönderilmişlerse de dönüş yolunca Quetzalkoatl kemikleri yere düşürüp kırınca bu parçalardan insanoğlunu yaratmışlardır.
MİXKOATL Av ve savaş tanrısının adı olup, ana tanrıça Kihuakoatl’un oğlu, Kuetzalkoatl’ın (Ksokhikuetzal’dan) ve Huitzilopokhtli’nin (Koatlikuedan) babasıdır. Adı Aztek dilinde “bulut yılanı” anlamına gelen Mixkoatl veya İztak Mixkoatl (Beyaz bulut yılanı) Yemaxtli, Yoamaxtli olarak da bilinmekte ve genellikle düzenbazı yaratıcı tanrı Tezkatlipoka ile karıştırılmaktadır.
Uğruna insan kurban edilen, Samanyolu ve kutup yıldızı ile ilişkilendirilen Mixkoatl günümüzde Meksika’da yaşayan Otomi halkının ve Çiçimek halkının soyundan geldiğini iddia eden pek çok kabilenin koruyucu tanrısıdır. Mixkoatl, Aztek panteonunda Huitzilopokhtli’ye kıyasla daha önemsiz bir tanrı olarak görülmesine karşın, Huejotzingo ve Tlaxkala’da Kamaxtli adıyla bilinen en önemli tanrıydı.
İspanyol keşiş Fray Diego Durán’ın 1576 tarihli Tanrılar ve Ayinleri adlı çalışmasında Mixkoatl’ın avcılığı keşfedip insanlığa armağan ettiği belirtilmektedir. Uzun saçlı, kara gözlü, tüylü bir başlık giyen tanrı bir elinde yiyecek sepeti ötekinde ok ve yay tutarken tasvir edilmekteydi.
NAGUAL Kendini sihirle hayvan formuna (eşek, hindi, köpek, jaguar, dağ arslanı) dönüştürebilen insanlara verilen isimdir. Hayvana dönüşen insanlara ilişkin tasvirler Nagual kültünün Olmekler gibi en eski şamanist Amerika kültürlerinde varlığını sürdürdüğü bilinmekte olup günümüzde bölge halklarının folklorun da varlığını sürdürmeye devam etmektedir. İnsanların bazen rüyalarında kendi Naguallarını gördüklerine, tanrıların bile kendi nagualları olduğuna inanılmaktaydı. Örneğin Huitzilopokhtli’nin nagualı sinek kuşu, Quetzalkoatl’ın ise tüylü bir yılandı.
NANAHUATZİN Güneşin parlaklığını sürdürebilmesi uğruna kendisini ateşe kurban edenlerin tanrısı olup, adı “yaralarla dolu” anlamına gelmekteydi. Nanahuatl veya Nanahuatzin, İtzpapalotl ile Kuzkamiahu veya Tonan’ın oğlu olmasına karşın Piltzintekuhtli ile Xokhiquetzal tarafından evlat edinilmişti. Borgia kodexinde ateşten doğan adam formunda tasvir edilen tanrı yamyamlıkla da ilişkilendirilmiştir.
NATA ile NENA Karı-koca kültürel kahramanların adı olup, Tezkatlipoka (veya Titlakahuan) kendisini gelen sel tufanı konusunda Nata’yı uyarıp bir tekne inşa etmesini istemiştir. Bkz. Nuh
OK Kuetzalkoatl ve Mikskoatl ile özdeşleştirilmektedir.
OMAKATL Zenginlerce tapınılıp, onuruna ziyafetler verilen neşe, mutluluk ve festival tanrısının adı olup, yaratıcı tanrı Tezkatlipoka’nın görünümlerinden birisidir. Fray Bernardino de Sahagun’un Historia general de las cosas de Nueva España (1570–1582) adlı çalışmasında onuruna verilen festivaller hakkında detaylı bilgi verilmiştir.
OMEKİHAUATL Yaratıcı tanrıçanın adı olup yaratıcı tanrı Ometekuhtli’nin karısıdır. Doğurduğu obsidyen bıçak yeryüzüne düşünce kırılmış ve ortaya 1600 tanrı çıkmıştır. Mayalar tarafından İx Khebel Yax adıyla bilinen tanrıça Popol Vu’da Alom ve Xmukane adlarıyla anılmıştır.
OMETEOTL Aztek panteonundaki en önemli tanrısı olan kendini yoktan var eden yaratıcı ateş tanrı olup, Tloque Nahuaque, Ometeotl veya Kitlatonak adlarıyla da bilinmekteydi.
Ometeotl, eril Ometekuhtli ile dişi Omekihuatl adlı iki görünüme sahip olduğu Ometekuhtli’nin karısı Omekhihuath’tan 1600 çocuğu doğmuş olup bunlar yeryüzünün ilk sakinleri olmuştur. Ayrıca çiftin mavi Huitzilopokhtli, beyaz Quetzalkoatl, siyah Tezkatlipoka ve kırmızı Xipe-Totek adlı dört tanrı oğlu olmuştur ki bu çocuklar Tezkatlipoka adıyla da bilinmektedir. Her şeyin kaynağı kabul edilen tanrının Maya karşılığı Hunab Ku’dur.
OPOKHTLİ Balıkçılık, avcılık ve ağla kuş avlama tanrısı olup, olta ve zıpkını onun icat ettiğine inanılmaktadır. Başı gül formunda taç ve kuş tüyleri ile süslü, beyaz sandaletli çıplak siyah tenli bir adam formunda tasvir edilen tanrı sol elinde kırmızı bir kalkan ile dört taç yapraklı beyaz çiçek sağ elinde ise bir kupa taşımaktaydı. Tenokhtitlan döneminden beri var olan tanrı sonradan Huitzilopokhtli ile birleştirilmiştir.
PATEKATL Şifa ve bereket tanrısının adı olup, Mayahuel’in kocası Kentzon Totohin’in babasıdır.
PAYNAL Fray Bernardino de Sahagún’un Yeni İspanya Tarihi adlı çalışmasında (1570–1582) bahsi geçen Tenokhtitlan şehrinin en büyük tanrısı Huitzilopokhtli’nin habercisinin olup, Paynalton (Küçük Paynal) olarak da bilinmekteydi.
PİLTZİNTEKUHTLİ Doğan güneş ve şifa tanrısı olup, adı “Genç Prens” anlamına gelmekte Tonatiuh ile ilişkilendirilmekteydi. Günün üçüncü saatinin efendisi olan tanrı ilk insan çifti Oxomoko ile Kipaktonal’ın oğlu kabul edilmekteydi.
POPOKATETEPETL Meksika’nın iki ünlü yanardağı Popokatépetl ve İztakkihuatl’ın oluşumunu açıklamaya yönelik bir Aztek efsanesinin kahramanlarından birisidir. Popokatepetl, imparatorun güzel kızı İztakkihuatl’a (Beyaz Hanım) âşık olan genç bir savaşçının adı olup, genç âşıklar kızın babasına evlenme izni için yalvarmışlarsa da imparator delikanlının statüsünü yeterli bulmayıp önce evlenme izni vermemiş, sonradan fikir değiştirip Popokatepetl’in düşman kabilenin topraklarını zapt edip, liderlerinin kafasını kendisine getirmesi şartını koşmuştur.
Genç savaşçının yeteneğini küçümseyen veya bu zorlu görevde öleceğini düşünen imparator böylece kızın talibinden kurtularak bu imkânsız görevle evliliğe engel olabileceğini düşünmüştür. Aylar sonra Popokatepetl’den hoşlanmayan bir başka savaşçı yalan yere gencin ölüm haberini saraya getirince kız üzüntüsünden ölmüştür. İmparator kızı için cenaze töreni hazırlarken Popokatepetl söz verdiği gibi seferden zafer ve düşman liderin kafatası ile dönmüştür. Genç âşık sevdiği kızın cesedini dağlara götürmüş burada o da kederinden ölünce tanrılar âşıklara acıyıp ikisini de birer dağa çevirmiştir.
QUETZALKOATL Bkz. Quetzalkoatl
SİYUAKOTL İnsanoğlunun atası olduğuna inanılan yılan tanrıçanın adıdır.
ŞİMŞEK Bkz. Xolotl ve Tlalok
TEKKİZTEKATL Sırtında büyük beyaz bir deniz kabuğu taşır formda tasvir edilen ay tanrısının adıdır.
TEOYAOMİQUİ Savaş tanrısı Miktlantekuhtli’nin günün altıncı saatiyle ilişkilendirilen savaşçı formunun adı olup, Huahuantli (Çizgili) anlamına gelmekteydi.
TEPEYOLLOTLİ Depremlere sebep olan yeryüzü ve mağaraların tanrısının adı olup, “dağların kalbi” olarak da bilinmekteydi. Tezkatlipoka’nın görünümlerinden birisi olan bu gece tanrının sembolü jaguardı. Tepeyollotli, günün sekizinci saatiyle ilişkilendirilmekteydi.
TETEO İNNAN Küçük anamız (Tonantzin) olarak da bilinen koruyucu bir tanrı olup adı “tanrıların anası” anlamına gelmekteydi. Teteo İnnan kadınlarca doğum ve bebek bakımının koruyucusu kabul edilirken erkeklerce kartal kadın adlı savaşçı Quauhkihuatl ile ilişkilendirilmekteydi. Bkz. Koatlikue
TEZKATLİPOKA Büyük Ayı takımyıldızı ve gece tanrısının adı olup, Toltek halkınca hilebaz karakterli yaratıcı bir tanrı olarak görülmekte özellikle büyücü ve savaşçılar tarafından tapınılmaktaydı. Karanlık ve geceyi yöneten bu tanrı rüya ve hayaletlerin kaynağı olarak görülmekteydi. Güneşin somutlaştırılmış hali olan Tezkatlipoka jaguar ile sembolize edilmekteydi.
Her yıl bir mahkûm seçilerek tanrının onuruna göğsünden kalbi sökülerek kurban edilmekteydi. Mexico bölgesinde misyonerlik yapmış Fransisken rahip Bernardino de Sahagun’un Yeni İspanya ile ilgili şeyler tarihi (Historia general de las cosas de Nueva España, 1570–1582) adlı çalışmasında bu tanrının anlaşmazlık, savaş, düşmanlık, kıtlık ve salgın hastalık getirdiğini bildirmiştir.
Tezkatlipoka, Moyokoyatzin (Kesin yapar), Teimatini (insan öğüten), Telpokhtli (genç), Teyokoyani (yaratıcı), Titlakauan (köleyiz), Yaotzin (baş düşman), Yoalliehekatl (gece rüzgârı) adlarıyla da bilinmekteydi.
TİTLAKAUAN Gece tanrısı Tezkatlipoka’nın bir görünümünün adıdır.
TLAHUİZKALPANTEKUHTLİ Venüs gezegeninin kişileştirilmiş formu olup, adı ‘Şafak evinin efendisi’ anlamına gelmekteydi. Tehlikeli ve kötü niyetli bir tanrı olan Tlahuizkalpantekuhtli genellikle Quetzalkoatl ile ilişkilendirilmekteydi. Fransisken misyoner Toribio de Benavente Motolinia’nı (1482-1568) hatıraları ile Cuauhtitlan yıllığında Tolteklerin hükümdarı Topiltzin Quetzalkoatl’ın ölümünden sonra Miktlan’da dört gün bekleyip sabahyıldızına dönüştüğü kayıtlıdır.
Güneşler efsanesinde Tlahuizkalpantekuhtli’nin güneş tanrısı Tonatiuh’u okla vurmaya çalışmasına karşın ıskalayıp kendini vurduğu bu yüzden obsidiyen ve soğuk ile ilişkilendirilen tanrı İtztlakoliuhqui’ye dönüştüğünden bahsedilmektedir. Aztek takviminde Tlahuizkalpantekuhtl, Trecena adı verilen 13 günlük dönem ile özdeşleştirilmekte ve ateş tanrısı Xiuhtekuhtli ile eşleştirilmekteydi.
TLALOK Yağmur, bereket, yıldırım, tarım ve ateş tanrısı olup, ayrıca içme suları, iklim olayları ve güney yönüyle ilişkilendirilmekteydi. Tlalok, Tlalokan adlı cennette suda boğulan veya yıldırım çarpması sonucu ölen insanlarla birlikte yaşamaktaydı. Yuvarlak, kocaman gözlü ve uzun azı dişleri olan bir maske takmış formda tasvir edilen tanrının figürlerine ilk olarak MS 3-8. Yüzyıllar arasında hüküm sürmüş Teotihuakán kültüründe rastlanmıştır.
Toltek mirası olması muhtemel bu tanrı kuzeyli savaşçı halkların Orta Meksika’yı ele geçirmesinden önce, asırlarca bölgede çiftçilik yapan halkların ana tanrılarından biri olarak varlığını korumuşsa da, yerel kültür işgalle birlikte Huitzilopokhtli ve Tezkatlipoka kültürleri ile melezleşmiştir. Aztekler Huitzilopokhtli ile Tlalok’u da en büyük tanrılar olarak benimsemişlerdir. Su tanrıçası Khalkhiuhtlikue’in (Yeşim Etekli Kadın) kocası kabul edilen Tlalok’tan kuraklık ve açlığa sebep olduğu için çok korkulur, onuruna her yıl pek çocuk suda boğularak kurban edilirdi.
TLALOKAN Yağmur tanrısı Tlalok ile eşi Khalkhiuhtlikue’nin ikamet etiği cennetin adıdır.
TLALTEKUHTLİ Günün ikinci saatiyle ilişkilendirilen yeryüzü tanrısının adı olup ‘Toprağın Efendisi’ adıyla da bilinmekteydi.
TLAPALLAN Aztek kültürel kahramanı Quetzalkoatl’ın adlarından birisidir.
TLAZOLTEOTL Mexico’da yaşayan Nahuatl halkının inanışında ay, yeryüzü, doğum, kehanet ve seks tanrıçası olup, adı “pislik tanrıçası” anlamına gelmekteydi. Azteklerce eski yeryüzü tanrısı Teteo İnnan ile de özdeşleştirilen Tlazolteotl, kumar, arınma ve büyü ile de ilişkilendirilmekte, elinde bir süpürge tutan, başı bağlı ve kulaklarında pamuk küpeler takan bir kadın formunda tasvir edilmektedir. Tlaelquani (Günah Yiyen), İxkuinan (Pamuk kraliçesi) ve Tlazolmiquiztli (Zevkten Ölüm) adlarıyla da anılan tanrıça aynı zamanda mısır tanrısı Kinteotl’un da anasıdır.
Tlazolteotl rahipleri özellikle cinsel suç itiraflarını dinleyip insanların günahlarından arınmasını sağlamaktaydı. Bernardino de Sahagun’un Historia general de las cosas de Nueva España (1570–1582) adlı eserinde tanrıçanın Tiakapán, Teiku, Tlakotl ve Xokutzin adlı dört ayrı görünümü olduğunu bildirmiştir.
TLİLLAN Üç Aztek cennetinden ortadakinin olanın adıdır
TLOQUE NAHUAQUE Yaratıcı tanrı kabul edilmesine karşın hakkında pek bir şey bilinmeyen bir tanrı olup, Ometeotl adıyla da bilinmekteydi.
TONAKAKİHUATL Yaratıcı tanrı Tonakatekuhtli’nin karısı olan bir tanrıçanın adı olup, ruhları cennetten kadınların rahmine yerleştirmekte kocasına yardım etmekte bu yüzden Omekihuatl (ikiliğin hanımı) olarak bilinmekteydi.
TONAKATEKUTLİ İnsanlığa yiyecek sağlayan yaratıcı tanrı olup, adı “etimizin efendisi” anlamına gelmekte ve Om-teotl ile özdeşleştirilmektedir. Tonakakihuatl’ın kocası olan tanrı dokuzuncu yani en yüksek cennet katında karısı ve her biri bir temel yönün koruyucusu olan dört oğluyla birlikte yaşamakta, birlikte Ometekutli (ikiliğin efendisi) olarak bilinmekteydi.
TONAN Doğum tanrıçasının adı olup, her yıl kış gündönümünde onuruna düzenlenen festivalde ilk gün üzeri kartal tüyleri ve kabuklarla süslü beyaz bir elbise giymiş bir kadın süslenir ertesi gün ise erkekler kadınlara kâğıt tomarları ile vurarak ağlatana kadar döverdi.
TONANTZİN Ana tanrıçanın adı olup ‘Onurlu Annemiz’ anlamına gelmekte, Kihuakoatl ile eş tutulmaktaydı.
TONATİUH Bir savaş ve güneş tanrısının adı olup, kahramanca ölen savaşçıları ve çocuk doğururken ölen kadınları onsuz bir yaşam sunarak ödüllendirdiğine inanılmaktaydı. Aztek halkının inanışında güneş yakın uçan kartallar Tonatiuh’un yanına giden ruhlar olarak düşünülmekte, tanrıyı onurlandırmak için genellikle insanlar kalbi sökülerek kurban edilmekteydi. Piltzintekuhtli (Genç Prens) adıyla da bilinen tanrı günün dördüncü saatiyle ilişkilendirilmekteydi.
TOSİ Yeryüzü tanrıçası Tlazolteotl’un adlarından birisi olup “Büyükanamız” anlamına gelmekteydi.
TZİTZİMİTL Doğum sırasında ölüp salgın hastalık ruhu olarak geri dönen bir tanrıçanın adı olup, kurukafa yüzlü etek giymiş korkunç bir varlık formunda tasvir edilmektedir. Bereket ve yıldızlar ile de ilişkilendirilen Tzitzimitl’e (veya çoğul Tzitzimimeh) özellikle ebeler ve doğurmak üzere olan kadınlar tapınmaktaydı. Söylenceye göre Tzitzimitl kimi zaman bir kaya üzerinde ağlarken görülmekte kadının yüzünü görmeyip niye ağladığını soran yolcular kurukafa yüzü görünce korkudan ölmekteydi. Bir söylenceye göre Tzitzimitl güneşe saldırarak güneş tutulmasına sebep olmakta, Nemontemi adı verilen 5 talihsiz günde ve 52 yılda bir gerçekleştirilen Yeni Ateş ayini sırasında insanlara saldırıp parçaladığına inanılmaktaydı.
UEUEKOYOTL Seks tanrısı olup, adı ‘yaşlı çakal’ anlamına gelmekteydi.
VİTZİLOPUKHTL Ölümünden sonra şekil değiştirebilen bir savaş tanrısına dönüşen güçlü bir büyücünün adıdır. Ejderha ile özdeşleştirilen büyücü ölümünden sonra tanrılaştırılmakla kalmamış onuruna köleler kurban edilip, ayinler düzenlenmiştir.
XELHUA Su tanrısı Tlalok’un sebep olduğu sel tufanından bir dağın zirvesine tırmanarak kurtulan bir devin adı olup, Kholula piramidini onun inşa ettiğine inanılmaktaydı.
XİLONEN Tezkatlipoka’nın karısı olan mısır tanrıçasının adı olup, mısırın püskülüne ithafen kelime anlamı ‘kıllı olan’dır. Yaz ortasında Uei Tekuilhuitl (22 Haziran) festivalinde bereketli hasat için adına insan kurban edilirdi. Kimi yazarlar Xilonen’in Koatlikue’nin görünümlerinden birisi olduğu iddia etmiştir.
XİPE TOTEK Tarım, ilkbahar ve mevsim tanrısının adı olup, Batı yönü, tabiattaki canlanma ve ölümün de sembolüdür. Yaratılış çağı veya İlk güneş döneminin efendisi olduğuna inanıla Xipe Totek onuruna düzenlenen festivalde esirler canlı canlı yakılıp etleri dini ayin sırasında yenilmektedir.
XİUHTEKUHTKİ Aztek panteonundaki en önemli tanrı olup, dört ana yönden birisini değil de merkezi temsil eden ateş tanrısının adıdır. Xiuhtekuhtli karanlıktaki ışık, ayazdaki sıcak, ölümdeki yaşamın kişileştirilmiş formu olup, topraktaki tohumların çimlenmesine sebep olmaktaydı. Altınla uğraşan zanaatkârların da koruyucu kabul edilen tanrıça alev almış bir insan derisi giymekteydi.
XOKHİPİLLİ Çiçek, mısır, aşk, güzellik, şarkı ile dans tanrısı olup, adı “çiçek prens” anlamına gelmekteydi. Ucu insan kalbine saplanmış bir asa taşırken tasvir edilen Xokhipilli, Mayahuel’in kocası ve Xokhikuetzal’in ikiz kardeşiydi. Xokhipilli, “5 çiçek” anlamına gelen Makuilxokhitl adıyla da bilinmekteydi.
XOKHİQUETZAL Yeryüzü, çiçek, aşk, bitkiler ile dans tanrıçası olup, sanatçıların, fahişelerin, hamile kadınlar ve doğumun koruyucusudur. Adı “Dik duran çiçek” anlamına gelen tanrıçanın cinsel organından çiçekler dökülerek adet kanamasını geçirmiş, daha sonra bu özelliğini tüm kadınlara vermiştir. Xokhiquetzal kimi yazarlara göre Meksika güneş tanrısının karısı kimine göreyse çift cinsiyetli tanrı Tonakatekutli’nin dişil formudur.
XOKOTL Otomi ve Nahua halklarının inanışında ateş ve yıldız tanrısının adıdır. Onuruna her yıl Ağustos ayında kuyruklu yıldızlarda yaşadığı düşünülen ölü savaşçıların anıldığı büyük ölüm festivali düzenlenmektedir.
XOLOTL HUETZİ Dokuz katlı nehri geçip yeraltı dünyası Miktlan’a gitmeye çalışan ölülere yolculuklarında yol gösteren, köpek veya cüce formundaki akşam yıldızı tanrısının “ikiz” anlamındaki adı olup, Kuetzalkoatl’ın ikiz kardeşidir. Yeraltı dünyasına yaptığı yolculuktan ilk insanın kemikleriyle dönerken peşine takılan Ölüler dünyası tanrısından kaçarken düşünce taşıdığı kemikler kırılmış, kemiklerin üzerine bulaşan Xolotl’un kanı sayesinde kemiklerde 4 gün sonra erkek, 7 gün sonra ise kız çocuk ortaya çıkmıştır. Tanrının devedikeni sütüyle besleyerek büyüttüğü iki çocuk insanoğlunun atası kabul edilmektedir.
YAK Tanrılardan mısırı alarak insanoğluna getiren dört hayvandan birisi olan bir yaban kedisi türünün adıdır.
YAKATEKUHTLİ Gezgin tacirlerin koruyucusu kabul edilen bir tanrı olup, Yiakatekuhtli adıyla da bilinmekteydi. Bu tanrı onuruna kurban edilen kölelerin etleri düzenlenen bir festivalde yenilmekteydi. Aztek dilinde “Yolcuların efendisi” anlamına gelen Yakatekuhtli’nin sembolü kanlı bir asaydı.
YAOTZİN Tezkatlipoka’nın hastalık ve kıtlık getiren bir formunun adıdır.
YAUHKUEME Bir bereket tanrısının adıdır.
YIL BAĞLAMAK Güneş ve kehanet takvimlerinin birlikte bittiği yılsonunda Tenokhtitlán dışında ateşler yakılarak gerçekleştirilen ayinin adıdır. 52 yılda bir kuraklık sezonunun başladığı ve Pleiadların (Ülker takımyıldız kümesi) yükseldiği zamana denk gelmekte ve Güneş’e 52 yıl boyunca dolanacağı yeni bir yaşam süresi kazandırmayı amaçlamaktadır.
YILAN Quetzalkoatl (yeşil tüylü yılan) yılan formunda bir tanrıdır.
