Roma mitolojisinin en gizemli unsurlarından biri, ölüm ve yeraltı dünyasıyla ilişkilendirilen “di inferi” veya “dii inferi” (Latince, “aşağıdaki tanrılar”) olarak bilinen tanrılar topluluğudur. Bu tanrılar, ölüler alemini, ataların ruhlarını ve karanlık enerjileri temsil eder. Roma’nın dini inanç sisteminde di inferi, sadece ölümle sınırlı kalmaz; aynı zamanda doğanın, kaderin ve hatta bazen koruyucu ritüellerin bir parçası olarak da kendini gösterir.
Di Inferi’nin Tanımında Gizem ve Eufemizm
Di inferi, kelime anlamıyla “aşağıdaki tanrılar” demektir. Bu ifade, tanrıların ölümle, yeraltı dünyasıyla ve ataların ruhlarıyla ilişkili olan kısmını vurgular. İlginçtir ki, di inferi sıfatı aynı zamanda “Yeleler” adını verdiğimiz, ataların ruhlarından oluşan gizemli bir topluluğu da kapsar.
Manes kelimesinin kökeni üzerine yapılan tartışmalar, bu terimin “iyi” veya “nazik” anlamına gelen manus ya da manis sözcüklerinden türediğini öne sürer. Bu eufemistik kullanım, di inferi’den bahsederken onların zarar verme potansiyelini veya korku yaratma kapasitesini hafifletmek amacıyla tercih edilmiştir.
Kurbanlar ve Ritüel Uygulamalar
Roma dininde tanrılara sunulan kurbanlar, farklı tanrı gruplarına göre belirli yöntemlerle sunulurdu. Varro, MÖ 1. yüzyılda yazdığı eserlerinde, tanrılara yapılan adakları üç ana gruba ayırır: di superi (yukarıdaki tanrılar) için altaria, di terrestres (karasal tanrılar) için arae ve di inferi için foci, yani ocaklarda veya çukurlarda gerçekleştirilen sunuları.
Üst dünyanın tanrılarına yapılan hayvan kurbanları genellikle pişirilerek, ilahi varlıklarla insanlar arasında paylaştırılır ve ortak yemeklere dönüşürdü. Buna karşın, di inferi’ye sunulan kurbanlarda, hayvanların ya da diğer kurbanların yakılarak küle dönüştürüldüğü görülür. Bu uygulama, yaşayanların ölülerle yemek paylaşmasının yasak olmasının bir yansımasıdır. Cenaze törenlerinde, ölen kişinin ölüler diyarına geçişi, mezarında Manes’e yapılan bir holokost (yakmalık sunu) ile simgelenir. Ardından, ölen kişi kolektif Manes’in bir parçası olarak kabul edilir ve onlara yapılan kurbanlara katılır.
Kamuya açık kurbanlarda evcilleştirilmiş hayvanlar tercih edilirken, Romalıların “yenmez” olarak gördüğü atlar ve köpek yavruları gibi hayvanlar, tanrısallığın yeraltı dünyasına ait yönünü vurgulamak için özel bir anlam taşır. Ayrıca, bazı gizli ritüel uygulamalar, “büyü” olarak nitelendirilen holokostlarla gerçekleştirildiği gibi, kişisel düşmanların kendilerine sunulması için de di inferi çağrılırdı. Nadiren de olsa, Roma’da insan kurbanı da uygulanan durumlarda, bu sunumlar di inferi’nin, yani yeraltı dünyasının tanrılarının onayını sembolize ederdi. Bir generalin düşmanıyla birlikte kendi hayatını adadığı adanmışlık ritüeli, di Manes adı altında gerçekleşirdi.
Di Inferi’nin Festivalleri ve Topoğrafik Özellikleri
Roma’da di inferi ile ilgili dini yerler ve ritüeller, genellikle şehrin kutsal sınırı olan pomerium’un dışındaki mezarlar ve kutsal alanlarda gerçekleştirilirdi. Bu alanlar, ölülerin dünyasıyla doğrudan bağlantılı olarak kabul edildiği için, tanrıların bu kısmı dışarıda konumlandırılmıştır.
At yarışı, Consualia, Ekim Atı ve Taurian Oyunları gibi eski Roma festivalleri, di inferi’nin yatıştırılması amacıyla düzenlenen etkinlikler arasında yer alır. Özellikle Taurian Oyunları, yeraltı tanrılarının öfkesini dindirmek için kutlanan törenlerdi. Nadiren de olsa, üç atlı araba yarışmaları yapılırdı; bu arabalar, trigarium olarak adlandırılır ve üç atın çocukluk, gençlik ve yaşlılık gibi insan hayatının üç aşamasını temsil ettiğine inanılırdı. Sevilla’lı Isidore, bu üç atın insan yaşamının temel evrelerini sembolize ettiğini belirtir.
Di Inferi’nin Doğayla İlişkisi: Felis Ağaçları ve Uğursuzluk
Etrüsk ağaç kehanet geleneğinde, di inferi, belirli ağaçlar ve çalıların koruyucuları olarak da görülürdü. Karaçalı, kızılcık, eğrelti otu, kara incir, siyah meyve ve kara dut veren ağaçlar, kutsal ağaçlar, orman armudu, kasap süpürgesi, dikenli çalı ve böğürtlen gibi bitkiler, “arbores infelices” yani “uğursuz ağaçlar” olarak adlandırılırdı. Bu ağaçların odunu, kötücül güçlere sahip olduğuna inanılarak, uğursuzluk getirdiği düşünülen nesnelerin yakılmasında kullanılırdı. Bu uygulamalar, di inferi’nin doğayla olan karanlık ve uğursuz ilişkisini sembolize ederken, aynı zamanda antik Roma’nın doğa ile mistik bağlantılarını da ortaya koyar.
Hristiyanlık Döneminde Di Inferi’nin Yeniden Yorumu
Erken dönem Hristiyan şair Prudentius, di inferi’yi Roma’nın atalarının dininin ayrılmaz bir parçası olarak değerlendirir. Prudentius, di inferi’ye adanan gladyatör oyunlarını, yeraltı tanrılarının insanlık dışı ve dehşet verici doğasını temsil ettiği için eleştirir. Ona göre, diğer Roma tanrıları, ölümlülerin özenle yarattığı sahte figürlerken, di inferi’ye yapılan adanmışlık eylemi şeytanın tapınmasını oluşturuyordu. Hristiyan inançları, di inferi’yi cehennem ve Şeytan ile ilişkilendirirken, bu tanrıların eski Roma kültüründeki rolünü tamamen değiştirmeye çalıştı. Bu dönüşüm, pagan ritüellerinin Hristiyanlık tarafından eleştirilmesi ve yeniden yorumlanması sürecinde önemli bir yer tutar.
Di Inferi’nin Yeraltı Tanrıları Listesi ve İlgili Figürler
Di inferi’nin kapsamına giren tanrılar, belirli bireysel kimlikleri belirsiz olsa da, topluca yeraltı dünyasının ve ölümün farklı yönlerini temsil eder. Bu tanrılar arasında şunlar yer alır:
- Hekate/Dis pater: Proserpina ile birlikte öbür dünyaya başkanlık eden, Yunan Plouton’un Roma eşdeğeri.
- Hekate veya Üç Yol: Ay ve Proserpina ile birlikte üçlü tanrıçanın bir yönü olarak uyarlanmıştır.
- Lemurlar: Kötü niyetli ölüleri temsil eden figürler.
- Libitina: Ölüm ve yeraltı dünyasıyla ilişkilendirilen tanrıça.
- Yeleler: Ölülerin ruhlarını sembolize eden, ataların ruhlarından oluşan topluluk.
- Genital Mana: Bebek ölümleriyle ilgili karanlık bir yeraltı tanrıçası.
- Ana Larum/Lares’in Annesi: Sessiz tanrıça olarak bilinen, yeraltı dünyasıyla ilişkili belirsiz bir figür.
- Mors: Ölümün kişileştirilmiş hali.
- Nenia Dea: Cenaze ağıt tanrıçası.
- Orkus: Yeraltı dünyasının kendisini temsil eden eski tanrı; Hades ile kıyaslanır.
- Parca Maurtia (Morta): Ölümün kaderlerinden biri.
- Proserpina: Ceres’in kızı ve Dis ile birlikte yeraltı dünyasının kraliçesi.
- Erebos: Yunanca, derin ve gölge tanrılarından biri.
- Summanus: Gece gök gürültüsü tanrısı, daha sonra Pluto ile özdeşleştirilmiştir.
- Belirsiz arkaik bir tanrı, belki de yeraltındaki bir Jüpiter.
Bu liste, di inferi’nin antik Roma inanç sisteminde ne kadar geniş ve karmaşık bir yer tuttuğunu göstermektedir. Her biri, ölüm, doğum, geçiş, koruma ve uğursuzluk gibi evrensel temaları farklı açılardan temsil eder.
Sonuç: Yaşamın ve Ölümün İnce Dengesinde Di Inferi
Di inferi, antik Roma’nın ölüm, yeraltı dünyası ve ataların ruhlarıyla olan ilişkisini sembolize eden karanlık tanrılar topluluğudur. Bu tanrılar, yaşayanların kutsal ritüelleriyle farklılaştırılan, evcilleştirilmiş hayvanlar ve holokost sunularıyla desteklenen uygulamalar aracılığıyla, Roma toplumunun yaşam ve ölüm arasındaki ince dengesini gözler önüne serer. Di inferi, sadece ölümle ilişkilendirilmekle kalmaz; aynı zamanda doğanın uğursuz yönleri, uğursuz ağaçlar ve mistik bağlam büyüleriyle de bütünleşir.
Roma’nın kutsal sınırlarının dışında yer alan tapınaklar, mezarlar ve kutsal alanlar, di inferi’yi ibadet eden mekanlar olarak düzenlenmiş; at yarışı, Taurian Oyunları ve Consualia gibi festivaller, yeraltı tanrılarının öfkesini yatıştırmaya yönelik ritüellerin parçası haline gelmiştir. Hristiyanlık döneminde ise, di inferi kavramı eleştirilmiş ve şeytan inancıyla asimile edilmiştir; ancak bu dönüşüm, Roma’nın eski inanç sistemlerinin ne kadar derin ve çok katmanlı olduğunu değiştirmez.
Di inferi’nin, antik Roma’nın dini ritüelleri, toplumsal normları ve kültürel mirası üzerindeki etkileri, günümüz akademik çalışmalarında, sanat eserlerinde ve popüler kültürde yeniden yorumlanmaya devam etmektedir. Bu karanlık tanrılar, yaşamın ve ölümün kaçınılmaz döngüsünü, doğanın hem yıkıcı hem de yenileyici gücünü sembolize eder. Roma’nın inanç sistemi, di inferi üzerinden, hem ölülerle hem de atalarla kurulan mistik bağı ifade eder; bu bağ, yaşayanların kültürel hafızasında derin izler bırakmıştır.
Sonuç olarak, di inferi, Roma mitolojisinin ölüm ve yeraltı dünyasıyla ilişkili en karanlık, en gizemli ve en etkileyici unsurlarından biridir. Bu tanrılar, yaşamın devamlılığı, ölülerin onuruna yapılan ritüeller ve doğanın uğursuz yönleri arasında karmaşık bir denge kurar. Roma toplumunun bu tanrılara yönelik uygulamaları, hem bireysel inançları hem de toplumsal düzeni şekillendiren önemli unsurlar olmuştur. Bugün, di inferi kavramı, antik Roma’nın zengin kültürel mirasını anlamak ve yeniden yorumlamak için kritik bir pencere sunar.
