Pkharmat: Ateşi Çalan Kahramanın Destanı

Mitler, insanlığın en eski ve en kalıcı hikayeleridir. Doğayı anlamaya, evreni açıklamaya ve insanoğlunun varoluşsal sorularına yanıt bulmaya çalışırlar. Her kültürün kendi kahramanları, tanrıları ve dünyayı şekillendiren destanları vardır. Kafkasya gibi kadim ve dağlık bir coğrafya da, kendi eşsiz ve büyüleyici mitolojik anlatılarına ev sahipliği yapar. Bu anlatıların en bilinenlerinden ve belki de en dramatik olanlarından biri, Vaynakh mitolojisinin ateş çalan kahramanı Pkharmat‘ın hikayesidir.

Pkharmat’ın öyküsü, sadece bir ateşin çalınması efsanesi değil, aynı zamanda tanrıların gücüne meydan okuyan insan cesaretinin, fedakarlığın ve trajedinin destanıdır. Bu hikaye, birçok açıdan Antik Yunan mitolojisindeki Prometheus’u anımsatır ve bu benzerlik, farklı kültürlerin benzer arketipsel figürler yaratabildiğini gösterir. Gelin, Vaynakh halkının bu büyük kahramanını, onun destansı mücadelesini ve Kafkasya efsanelerindeki yerini daha yakından tanıyalım.

Pkharmat’ın Etimolojik Kökeni ve Anlamı

Bir kahramanın adının kökeni, genellikle onun karakteri veya hikayesi hakkında ipuçları taşır. Ancak Pkharmat adının etimolojik kökeni konusunda kesin bir birlik yoktur. Çeçen ve İnguş (Vaynakh) dillerinin etimolojik derinlikleri, araştırmacılar için karmaşık bir alandır.

Bazı dilbilimciler, ismin “ateş” veya “ışık” ile ilgili olabilecek eski köklere dayandığını öne sürerken, bazıları ise “güç”, “cesaret” veya “dağ” gibi kelimelerle bağlantılı olabileceğini düşünmektedir. Ne olursa olsun, Pkharmat ismi, Vaynakh halkının zihninde, ateşi getiren, insanlığa yardım eden ve bu uğurda bedel ödeyen kahramanla eşanlamlı hale gelmiştir. Adı, onun destansı eylemlerinin ve trajik kaderinin bir yansımasıdır.

Sela’nın Ateşi ve Nartların Çektiği Zorluklar

Pkharmat’ın hikayesi, dünyanın karanlık ve soğuk olduğu bir zaman diliminde başlar. Vaynakh mitolojisinde yüce bir gök tanrısı olan Sela tanrısı, ateşi kendi tekelinde tutmaktadır. O zamanlar, efsanevi Nart destanlarının anlattığı kahramanlar ve henüz tam olarak insanlaşmamış olan Vaynakh ataları, ateşsiz bir yaşam sürmektedir.

Güneş ışığının olmadığı kış gecelerinde, ateşin sıcaklığından yoksun olmak dondurucu bir ıstırap kaynağıdır. İnsanlar yiyeceklerini pişiremez, yırtıcı hayvanlardan korunmakta zorlanır ve karanlık onlara korku salar. Hayat ilkel, zorlu ve acımasızdır. Sela tanrısı, ateşi insanlardan esirgeyerek, onların zayıf kalmasını ve tanrılara bağımlı olmasını istemektedir. Bu durum, Nart destanları içindeki erken dönem Vaynakh toplulukları için sürdürülebilir değildir ve bir kurtarıcıya ihtiyaç vardır.

Ateşi Çalma Planı ve Sata’nın Yardımı

İnsanların çektiği bu büyük ıstırabı gören Pkharmat, yüreğinde büyük bir acı ve öfke hisseder. O, diğer Nart kahramanları gibi cesur ve gözü pek biridir. Tanrıların gazabına uğrama riskine rağmen, ateşi Sela tanrısı‘ndan çalmaya karar verir. Bu, sadece kendi rahatı için değil, tüm insanlık içindir; onlara hayatın vazgeçilmez bir kaynağını sunmaktır.

Ancak Sela tanrısı‘nın güvenliği çok sıkıdır ve ateşe yaklaşmak neredeyse imkansızdır. İşte tam bu noktada, genellikle bilgelik, bereket ve bazen de yeraltı dünyasıyla ilişkilendirilen dişi bir figür olan Sata (ya da Setere) devreye girer. Sata, Pkharmat’ın cesaretine hayran kalır veya insanların durumuna acır. Ona yardım etmeyi teklif eder.

Sata’nın yardımı genellikle gizli bilgi, büyülü bir araç veya Sela’yı oyalamak için bir plan şeklinde tecelli eder. Belki de Sata, Pkharmat’a Sela’nın sarayına giden gizli bir yol gösterir ya da ateşin en korumasız olduğu anı söyler. Sata’nın zekâsı ve bilgeliği, Pkharmat’ın gücünü ve cesaretini tamamlar ve bu tehlikeli planın ilk adımını mümkün kılar. Pkharmat, Sata’nın rehberliğiyle, tanrının kalesine doğru yola çıkarak, tüm insanlığın kaderini değiştirecek büyük bir maceraya atılır.

Turpal: Pkharmat’ın Efsanevi Atı ve Kaçış Macerası

Pkharmat‘ın destansı hikayesindeki en önemli yardımcılarından biri, onun sadık ve olağanüstü atı Turpal입니다. Turpal, sadece bir binek hayvanı değil, aynı zamanda efsanevi özelliklere sahip, kanatlı ya da inanılmaz hızlı ve güçlü bir varlıktır. O, Nart destanlarının tipik özelliklerini taşıyan, kahramanı en zor anlarında bile yalnız bırakmayan mitolojik bir attır.

Pkharmat, Sata’nın yardımıyla Sela’nın ateşini ele geçirmeyi başarır. Ancak bu cüretkâr eylem, Sela tanrısı‘nın öfkesini hemen üzerine çeker. Gökler gürler, şimşekler çakar ve Sela’nın güçleri Pkharmat’ı yakalamak için harekete geçer. İşte bu kovalamaca sırasında Turpal atı‘nın kahramanlığı ortaya çıkar.

Pkharmat, çaldığı ilahi ateşi bir meşaleye, bir sopanın ucuna veya başka bir araca yerleştirir ve Turpal’ın sırtına atlar. Turpal, inanılmaz bir hızla kaçmaya başlar. Dağları, vadileri aşar, Sela’nın gönderdiği yıldırımlar ve diğer engeller karşısında Pkharmat’ı korur. Turpal’ın ayakları bazen yere değmezcesine koşar veya efsanenin farklı anlatımlarına göre gerçekten kanatlarıyla uçar. Bu kaçış, Vaynakh mitolojisindeki en heyecan verici sahnelerden biridir ve Turpal’ın kahramana olan bağlılığını ve kendi başına mitolojik bir figür oluşunu vurgular. Pkharmat ve Turpal, adeta birleşmiş bir varlık gibi, tanrısal gazaptan kaçmaya çalışırlar.

Cezalandırılması ve Mount Bashlam’a Zincirlenmesi

Maalesef, her ne kadar uzağa kaçsa da, gök tanrısı Sela tanrısı‘ndan tamamen kurtulamaz. Sela’nın gücü sınırsızdır ve eninde sonunda Pkharmat yakalanır. İnsanlığa ateşi bahşetmenin bedeli ağır olacaktır.

Sela’nın öfkesi büyüktür. Bu küstah Nart kahramanını en ağır şekilde cezalandırmaya karar verir. Pkharmat, Kafkasya’nın görkemli ve ulaşılmaz zirvelerinden biri olan Mount Bashlam‘a (aynı zamanda Beşlam olarak da bilinir) zincirlenir. Bu, tıpkı Prometheus gibi, tanrıların gücünün sembolü olan yüksek bir dağa hapsedilme cezasıdır.

Cezanın en acımasız kısmı ise sürekli tekrarlanan işkencedir. Efsaneye göre, her gün büyük bir kuş -bazı anlatımlarda atmaca, bazılarında kartal- gelerek Pkharmat’ın karaciğerini veya yüreğini yer. Gece olunca yenen organ yeniden büyür ve işkence ertesi gün yeniden başlar. Bu, tanrıların izni olmadan bilgelik veya güç edinmeye çalışanlara verilen ebedi bir cezadır. Pkharmat‘ın Mount Bashlam‘daki zincirlenmesi, Vaynakh halkının belleğinde, kahramanlığın ve fedakarlığın acı sonucu olarak yer etmiştir. Halk inanışlarına göre, bazen dağdan gelen o uğultulu ses, Pkharmat’ın çektiği ıstırabın yankısıdır. Bu zincirlenme efsanesi, Kafkasya efsaneleri içinde derin izler bırakmıştır.

Hikayenin Özeti

Pkharmat, halkını seven ve onlara acıyan bir yarı tanrı veya Nart’tı , çünkü onların ateşi yoktu. Dünyadaki tek ateş, yıldızların, gök gürültüsünün ve şimşeğin tanrısı olan zalim tanrı Sela tarafından korunuyordu . Sela, gücünü göstermek ve Nartları bastırmak için ateş arabasını göklerde sürer ve yıldırım oklarını yeryüzüne doğru fırlatırdı.

Ateşleri olmadığı için Nartlar çiğ yiyecek ve soğuk süt yiyorlardı ve tarım yapmıyorlardı. Nartlar uzun süre sefil bir hayat yaşadılar. Sela bunu biliyordu ve onları bu kadar sefil görmekten memnundu — tıpkı Sela’nın karısı Şeytan hariç diğer tüm tanrılar gibi . Sata Nartlara değer veriyordu ama kocasından korkuyordu.

Bir gün, cesur bir kahraman Pkharmat belirdi. Pkharmat, Bashlam Dağı’nın tepesindeki Cehennem’deki ( Çeçen : ЖуьжгIати, Zhüzhghati ) ateşi biliyordu . Bir gün onu çalmaya karar verdi. Yolculuğu için ısı olmadan bronzdan bir ceket, bir kılıç ve bir kalkan dövdü . Atına, Turpal’a bindi ve yolculuğuna başladı.

Sata bir kuş şeklini aldı ve dağın zirvesine kondu. Pkharmat’a insan sesiyle konuştu: “Ey güçlü Nart, Bashlam’ın zirvesine tesadüfler ulaşmadın . Ateşi almaya geldin.” Pkharmat cevap verdi, “Halkın sıcağa, ışığa ihtiyacı var. Sadece ateşi geri getirmeyi başarırsam Dünya’ya döneceğim!” Nart’ın ve atının ne kadar güçlü olduğunu gören Sata, ona ateş arayışında yardım edeceğine söz verdi. Ona ateş elde etmek için nasıl hareket etmesi gerektiği konusunda tavsiyelerde bulundu ve olası tehlike ve Sela’nın zalimliği konusunda onu uyardı.

Pkharmat ayrıca, ona yumuşak bir iç öze sahip kamış benzeri bir bitki olan ve içinde bir parça kömür bulunan bir carz veren ağabeyinden de yardım almıştı . Kömür ateşe çok fazla çekilmişti; yandıkça kıvılcımları carz’a doğru ilerliyordu , sonunda sekiz delik açıyordu ve carz’ı Nartlar tarafından daha önce bilinmeyen bir müzik yapabilen bir kamış boruya dönüştürüyordu.

Pkharmat Cehennem’in üzerinden atladı ve yanan bir odun parçası yakaladı. Bir Nart’ın iradesine karşı gelmesinden öfkelenen Sela, hemen peşinden koşmaya başladı, ancak Pkharmat’ın asil atı Turpal o kadar hızlıydı ki, öfkeli tanrı onu yakalayamadı. Hiçbir şey onu yıldırmadı, Sela gecenin karanlığını içinde tuttuğu yumağı çözdü ve serbest bıraktı, böylece Pkharmat karanlıkta yolunu hemen kaybetti. Ancak, hala kuş formunda olan nazik Sata, yardımına koşarak onu karanlıkta yönlendirdi.

Avından tekrar vazgeçen Sela, fırtına ve korkunç soğuğun tutulduğu diğer iki yumağını çözdü, ancak yiğit Pkharmat ve ateşli atı bu engelleri de aştı ve uluyan kar fırtınasında tüm Nartların soğuktan, fırtınadan ve karanlıktan korunmak için bir araya geldiği büyük mağaraya doğru ilerledi. Onlara ateşi verdi ve dedi ki, “İşte sizin için ateş! Çoğalın ve büyük bir kabile olun. Kendinizi ısıtın; evlerinizi, mağaralarınızı, kulelerinizi aydınlatın; bundan sonra yemek pişirin, hazırlayın. Sevinin!”

Bundan sonra Sela, sadakatsiz Pkharmat’ı cezalandırmak için hizmetkarı kiklop Uja’yı gönderdi. Uja, Pkharmat’ı bronz zincirlerle Bashlam Dağı’nın zirvesine zincirledi. Şahin Ida her sabah Pkharmat’a gelir. Sela’nın isteğine göre, Pkharmat’ın dizlerinin üzerine oturur ve gagasıyla karaciğerini parçalar.

Bashlam Dağı

Bashlam, dünyanın büyük bir kısmı Kazbek Dağı olarak bilinir . Günümüzde donmuş Bashlam Dağı, Sela’nın yakıcı cehenneminin yerleştirildiği yerdir. Bashlam, Gürcistan’da bulunan uyuyan bir tabakalı volkan ve Kafkasya’nın başlıca dağlarından biridir. 

Bashlam’ın son patlaması MÖ 750’nin yöntemleri ve efsanede yer alan bazı motifler, bir volkanik patlamanın ateşlenen lav ve koyu kül bulutlarının anılarından türemiş olabilir. Bashlam, Kazbek Dağı’nın Nakh dilindeki adıdır ve Erimiş Dağ olarak tercüme edilir. Bashlam, her zaman Nakhlar için kutsal bir yer ve Akkhi ve Nart-Orstkhoytukkhumlarının evi olmuştur.

Pkharmat ve Prometheus: Mitolojik Benzerlikler ve Farklılıklar

Pkharmat‘ın hikayesi anlatıldığında, akla hemen Antik Yunan mitolojisinin ateşi çalan titanı Prometheus gelir. İki efsane arasındaki Prometheus benzerliği gerçekten de dikkat çekicidir ve bu durum, eski dünya kültürleri arasındaki olası etkileşimleri veya insanlığın kolektif bilinçaltındaki benzer arketipsel ihtiyaçları düşündürür.

Her iki figür de:

• İnsanlığın karanlık ve zorlu bir döneminde yaşar.
• Tanrıların (Zeus/Olimposlular veya Sela) insanlardan esirgediği ateşi (veya bilgiyi/uygarlığı) çalar.
• Bu eylemi insanlığa yardım etmek, onların yaşam kalitesini yükseltmek için yaparlar.
• Yaptıkları eylem nedeniyle yüce bir tanrı tarafından ağır bir şekilde cezalandırılırlar.
• Yüksek bir dağa (Kafkas Dağları/Elbruz veya Mount Bashlam) zincirlenirler.
• Her gün bir kuş (kartal/atmaca) gelerek iç organlarını yer ve bu işkence sürekli tekrarlanır.

Ancak benzerlikler kadar farklılıklar da mevcuttur:

Bu farklılıklar, efsanelerin kendi kültürel bağlamlarında şekillendiğini gösterir. Pkharmat’ın hikayesi, Chechen mitolojisi, Ingush halk inançları ve daha geniş Kafkasya efsanelerinin bir parçasıdır. Turpal’ın rolü, Kafkas at kültürünün önemini yansıtırken, Sela figürü Vaynakh panteonuna özgüdür.

“Mitler, insanlığın en derin korkularını ve en yüksek umutlarını yansıtan aynalardır. Ateşin çalınması efsanesi gibi hikayeler, uygarlığın kırılganlığını ve onu mümkün kılan cesur ruhları fısıldar.”

Pkharmat, Vaynakh halkı için sadece bir mitolojik figür değil, aynı zamanda zorluklar karşısında direnişin ve insanlığın kendi kaderini tayin etme arzusunun bir sembolüdür. Onun Mount Bashlam‘daki ıstırabı, ateşi getiren Prometheus gibi, bilginin ve ilerlemenin bedelinin de olabileceğini hatırlatır.

Sonuç

Pkharmat, Vaynakh mitolojisinin kalbinde yer alan, insanlığa ateşi getiren ateş çalan kahraman olarak yaşamaya devam ediyor. Sela tanrısı‘na meydan okuyarak, Turpal atının üstünde kaçarak ve sonunda Mount Bashlam‘a zincirlenerek çektiği ıstırap, Chechen mitolojisi ve Ingush halk inançlarında nesilden nesile aktarılmıştır.

Onun hikayesi, Nart destanlarının zengin dokusunun bir parçasıdır ve Kafkasya efsaneleri içindeki en belirgin zincirlenme efsanesi ve Prometheus benzerliği gösteren anlatılardan biridir. Pkharmat, sadece bir çalıntı ateşin öyküsü değil, aynı zamanda insanlığın kaba kuvvet karşısında zekâsıyla, korku karşısında cesaretiyle ve karanlık karşısında ışık arayışıyla verdiği mücadelenin destanıdır. Onun anısı, Kafkasya’nın görkemli dağlarında ve onu anlatan insanların yüreklerinde yaşamaya devam etmektedir.