Toprak Ana Türk ve Altay mitolojisinde ve halk inancında Toprak Tanrıçadır. Toplak İyesi ise Türk, Tatar ve Altay halk inancında câminin koruyucu ruhu. Toplağ İyesi de denir. Mescid İyesi olarak da bilinir.
Toprak Ana
Besleyici, barındırıcı ve yaşam vericidir. Göğün üçüncü katında oturur. Anavatan kavramı ile bağlantılıdır. Evi sekiz köşelidir. Kutlu, güçlü bir kadındır. Evrenin ruhudur. Yaratılış inancına göre, yeryüzü bir yürek gibi çarpan, bir açılıp bir kapanan, bir genişleyip bir daralan yapıya sahiptir. Bütün ve parçaların birbiriyle bağlı olduğu canlı bir varlıktır. Yer, yaratılışın çekirdeğidir. Bitip tükenmeyen bir hayat gücüne sahiptir. İnsanlara iyilik yapmak istediğinde bol bol tahıl verir. Kâinat ruhunun en geniş ve en yaygın biçimlerinden biridir.
Bazı yörelerde Nevruz Bayramı’nda toprak altına kısa ve basit bir tünel kazılarak içinden geçilir. Bu basit oyun, yeniden doğuşu ve topraktan doğumu temsil eder. Kısır kadınlar kutlu bir ağacın altında Yer Ana’ya dua ederler. Yer Ana masallarda sağ göğsünden iki sol göğsünden bir kez emzirir ve yiğit inanılmaz bir güce kavuşur. Bu yiğitlere en bilgece öğütleri o verir. Onlara gelecekten haber verir.
Doğum, ölüm, yaşam, cinsellik gibi kavramlar hep ona bağlanır. Cengiz Aytmatov Toprak Ana adlı romanında bu motifi çağdaş bir yaklaşımla yeniden işlemektedir. Toprak ve Tolunay (kitabın başkişisi yaşlı kadın) arasındaki içsel konuşma ise muhteşemdir.
“Merhaba toprak” diye sesleniyor usulca. “Merhaba tolunay” demek geldin Ne kadar kocamışsın. Saçların ağırmış, değnekle yürüyorsun üstelik.” “Evet yaşlanıyorum, bir yıl daha geçti, sende, toprak sende bir hasat geçirdin. Bugün ölüleri anma günü.” “İnsan doğruyu öğrenmeli, tolunay.”
Toprak Ana her bir arazi parçasına Yer İyelerini gönderir. Masallarda mezarda doğma motifi de yine bu Tanrı ile bağlantılıdır. Toprak Ana’ya beyaz tavuk kurban edilir. Bazen de balık, koyun veya öküz kurban verilir. Özellikle başı toprağa gömülür. Bazı masallarda ise zayıf ve çelimsiz çocuklar ana babaları tarafından toprağa gömülürler, çocuk orada güçlenir ve üç gün sonra bir yiğit olarak çıkar. Âşık Veysel toprağı insan biçimli olarak ele alıp şöyle der.
Karnın yardım kazmayınan bel ilen, Yüzün yırttım tırnağınan el ilen, Gine beni karşı karşıladı gül ilen, Benim sadık yârim kara topraktır.
Bazı Türk boylarında nadiren de olsa Toprak eril bir varlık olarak görülür. Besleyici, barındırıcı ve yaşam vericidir. Göğün üçüncü katında oturur. Bazı Türk uluslarında Atayurt kavramı kullanılmaktadır. Toprağa tohumu eken erkektir.
Ancak burada Türk Evren ve Dünya anlayışına göre eril olan varlığın Gök olduğu ve yağmurun da bir tür ilâhi tohum olduğu anlaşılır. Fakat yine de Toprak Ana yanında hep geri planda kalan bir de Toprak Ata vardır. Gök de ise bunun tam tersidir ve Gök Ata öne çıkar. Gök Ana çoğu zaman geride kalır. Yer ise doğurgan olarak hasatı verir.
Tabiat Ana
Tabiat Ana – Doğanın doğurgan bir varlık olarak görülmesi sonucu oluşmuş bir kavramdır. Kimi zaman mecaz olarak da kullanılan bir tâbirdir. Doğa, insanın içinde yaşadığı ve insan yapısı olmayan çevre ve onunla ilgili olarak işleyen yasaların tümüdür.
Söylence unsurlarının pek çoğu doğa ile iç içedir ve doğal kavramlarla ilgilidir. Doğa Ana kavramının doğurganlıkla ilgili bir sözcük kökünden geliyor olması Yer Ana anlayışı ile de bağlantılıdır. Bir şeyin yaradılışa dair ve yapısal özelliklerinin tamamını da ifâde eder.
Doğumu, bağışlayıcılığı, yaşamı ifâde eder. Tabiata karşı yeryüzüdeki tüm şamanist geleneklerde özel bir önem verilmiş ve saygı duyulmuştur. İnsanın bir kardeşi olarak algılanır. Doğadaki her şey insanın koruması altındadır. Doğa sözcüğü “doğmak” fiilinden gelir. Doğurganlığı ve dişiliği içerir.
Toplak İyesi
İslam inancıyla birlikte yerleşmiştir. Daha sonra ise İslama aykırı olduğu düşüncesiyle her câminin bir meleği olduğu söylenip İye kavramı yerine melek tercih edilmiş. Daha sonra da bütünüyle terkedilmiştir bu inanç. Ancak sınırlı da olsa bazı yörelerde geçerliliğini sürdürmektedir.
Bu yaratık daha çok şakacı biri olarak anılır; câmi kapılarını açar kapatır, ayakkabıları gizler, namaz kılan kimsenin seccade ucundan çeker fakat insanlara zarar vermez. Tersine camiyi kötü ruhlardan korur. Onun yakında olduğunun farkına varınca, sadece bildiğin duaları okumak gerekir.
Bazı insanlar bu mitolojik varlığı, eline değnek alan, başında sarığı olan beyaz giysili bir câmi ihtiyarı olarak “gördüklerini” söylerler.
(Top) kökünden türemiştir. Toplanmak fiilinden türemiştir. Toplanılan yer demektir. Halk kültüründe Arapça toplanmak kökünden gelen Câmi kelimesi karşılığında Toplak sözcüğü kullanılmıştır. Türk kültüründe İslâmın ilk yıllarında İslâmi terminolojiyi halk anlayışı Türkçeleştirmiştir.
Örneğin aşağıdaki tabirler tamamen halk kültürü içerisinde kendiliğinden türemiştir.
- Toplak: Cami. Toplanılan yer anlamında.
- Anak: Mescid. Allah(c.c)’ın adının anıldığı yer anlamında.
- Komaltı: Namaz. Koymak, başı yere koymak anlamında.
- Komaltmak: Namaz Kılmak. Koymak, başı yere koymak anlamında.
- Yükünmek: Secde etmek, namaz kılmak.
- Baçağ: Oruç. Dinsel amaçlı olarak yemekten uzak durmak.
- Yunup: Abdest. Yunmak kökünden gelir.
- Ünlen: Müezzin. Ünlemek kökünden gelir.
- Kümbet: Türbe. Küm kökünden, gömülen ve yuvarlak yer anlamında.
- Tezginç: Tavaf. Kutsal bir mekânın, özellikle Kâbe’nin etrafında dönme.
Togun Han
Togun Han Süslemeci Tanrısı. Bezekçi ve Gümüşçülerin Tanrısıdır. (Tog/Tok) kökünden türemiştir. Toka sözcüğü ile bağlantılıdır. Tokmak (demir dövmek ve dövme aleti) sözcüğü ile aynı kökten gelir. Moğolcada Togo/Togu sözcüğü, içerisinde mâden eritilen kap (eritme potası) anlamı taşır.
Togun Han, eski Türk mitolojisinde önemli bir tanrı olarak kabul edilmektedir. Süslemeciliği, bezeği ve gümüşçülüğü simgeleyen bir tanrı olarak bilinir. Adı, “Tog” veya “Tok” kelimesinden türemiştir ve bu kelime “tasma” veya “kelepçe” anlamlarına gelir. Ayrıca “tokmak” sözcüğü de aynı kökten gelir ve demir dövme ve dövme aleti anlamlarına sahiptir. Moğolca’da ise Togo/Togu sözcüğü, içerisinde mâden eritilen bir kap anlamına gelir.
Togun Han, aynı zamanda bir güç ve liderlik tanrısı olarak da bilinir. Türkler tarafından atalarına ve soylarına saygı duyulması ve bağışıklık sağlaması için tapınılan bir tanrıdır. Süslemecilik ve gümüşçülük yetenekleri, Togun Han’ın yaratıcılığı ve zanaatkarlığı ile ilişkilendirilir.
Anadolu’daki eski bir Türk halk kültürü olan Toygan inanışında da Togun Han önemli bir tanrıdır. Toygan inanışına göre, Togun Han insanlara bilgelik ve kalıcı zenginlik veren bir tanrıdır. Ona tapınan kişiler, hayatları boyunca refah içinde yaşarlar ve ölümden sonraki yaşama da ayrıcalıklı bir şekilde geçerler.
Togun Han’ın sembolü, gümüş ve üzerinde işlenmiş motiflerle süslü bir demir demetidir. Bu sembol, onun gümüşçülük ve zanaatkarlık yeteneklerini simgeler. Kendisine adak olarak sunulan gümüş parçaları ve süs eşyaları, Togun Han’a olan saygının bir göstergesidir.
Bugün bile Türk kültüründe Togun Han’ın önemi devam etmektedir. Onun adına yapılan dualar, eski Türk gelenek ve göreneklerinin hala yaşatılmasına ve ataların hatırlanmasına yardımcı olmaktadır. Togun Han, Türk halkının özünde var olan yaratıcılık ve zanaatkarlık ruhunun bir sembolü ve koruyucusu olarak bugün bile saygı ile anılmaya devam etmektedir.
