Avesta Kitabı

Avesta, Zerdüştlüğün (Zarathustra inancının) kutsal kitabıdır. Eski İran’da yazılmış en önemli dini metinlerden biridir. Zerdüşt (Zarathustra) tarafından MÖ 1000’li yıllarda temelleri atılan bu öğreti, iyilik tanrısı Ahura Mazda ile kötülük ruhu Angra Mainyu (Ahriman) arasındaki ezeli çatışmayı anlatır. Avesta, bu çatışmada insanın tarafını seçmesini öğütleyen, ahlak temelli bir kutsal kitaptır.

Avesta Kitabı; Antik İran Peygamberi Zerdüşt’ün (Zardoşt) MÖ 1500-1000 yılları arası dönemde geliştirmiş olduğu sözlü gelenekten gelen Zerdüştlük dini inancı kutsal kitabıdır. Başlığın “övgü” anlamına geldiği genel olarak kabul görmüş olsa da, bu yorumu herkes kabul etmemekte.

Asıl dualar ve ilahiler, adını bu Kitaptan alan ve artık var olmayan Avesta diliyle yazılmışlardır. Bu dil, Sasani İmparatorluğu (MS 224-651) döneminde Aramice yazı diline dayalı bir alfabe icat edilmek suretiyle yazı formuna geçirilmiştir. Avesta Kitabı genellikle aşağıya çıkarılan bölümlerden oluşur:

• Yasna-Gatha’lar
• Visperad
• Yaşt’lar
• Vendidad
• Küçük Metinler
• Fragmanlar

Zerdüştlük dini geleneğine göre, 21 kitabi başlıktan oluşan özgün Avesta Kitabı (Nast’lar olarak da bilinir), Gerçek Tek Tanrı Ahura Mazda’nın Antik İran Peygamberi Zerdüşt’e vahyettiği bilgiler kitabıdır. Peygamber Zerdüşt’ün de hayırsever kişi Baktriya Kralı Vishtaspa’ya okuduğu, Kralın da kendisine okunanları altın levhalar üzerine yazdırdığı ileri sürülmektedir. Bu özgün Kitap metinleri ezberlenmiş, ayinlerde (yasna) okunmuş ve nesilden nesile aktarılarak Sasaniler döneminde yazıya geçirilmiştir. Bu dönemde yapılan yorumlar Zend (Zand olarak da bilinir) tefsiri, daha sonra Denkard ve Bundahişn gibi diğer kitabi bölümlerin yorumlarıyla birlikte yayınlanmıştır.

AVESTA KİTABI, PEYGAMBER ZERDÜŞT’TE ATFEDİLEN ÖZGÜN METİNLERİN YANI SIRA DİNİ KANUNLAR, YORUMLAR, GELENEKLER VE İNANÇLARI DA İÇERMEKTEDİR.

Günümüzde kabul gördüğü şekliyle Avesta Kitabı, Peygamberi Zürdüştte atfedilen özgün metinlerin yanı sıra, Zerdüştlük dini inancın kabul edilip yaygın bir inanç haline gelmesinden sonra gelişen dini yasaları, yorumları, gelenekleri ve inançları da içermektedir. İranlılar/Persler, Ahameniş İmparatorluğu döneminden (yaklaşık MÖ 550-330) MS 651 yılında İran ülkesinin Müslüman Arapların istilasına uğrayıp yıkılan Sasani İmparatorluğu dönemine kadar Zerdüşt’ü Peygamber kabul edip Avesta Kitabının özünü okumuşlardır.

Zerdüştlük dini inancı, ülkenin Arap istilasına uğramasından itibaren bastırılmış, sadece Hindistan’a kaçan İranlı Zerdüştiler olan Farsiler ve inançlarını kendi ülkelerinde gizlice de olsa yaşatmayı başarabilen İranlılarca korunmuştur. Günümüzde Zerdüştlük dini inanç ibadetleri dünyanın çeşitli bölgelerinde uygulanır olsa da, Farsiler, Avesta Kitabı geleneğinin başlıca koruyucuları olarak kabul edilirler.

Zerdüşt ve Erken Dönem Gelişimi

Erken dönem İran dini, Tanrı Ahura Mazda’yı tanrılar kralı olarak kabul edilmesiyle birlikte aslında çok tanrılı bir din idi. Bu tanrılar ve onlara eşlik eden ruhlar, iyiliğin güçleriydiler, uyumsuz/kötü ruh Angra Mainyu ve onun kötülük ordularına karşı çıkıyorlardı. Tanrılara hizmet eden ve ayin düzenleyen bir rahiplik kurumu vardı, ancak bu dini ritüellerin ne şekilde gelişme gösterdiği bilinmemekte.

Yaklaşık olarak MÖ 1500-1000 yılları arası dönemde, bu rahiplerden birisi olan Zerdüşt, bir nehir kıyısında gezdiği sırada, Gökten beliren ışıktan bir varlık aracılığıyla Tanrı Ahura Mazda’dan bir vizyon almıştır. Işık kaynağından beliren söz konusu varlık kendisini Vohu Manah (“iyi amaç”) olarak tanıtmış ve ona aslında tek bir Tanrının var olduğunu – Ahura Mazda – ve Zerdüşt’ün sorumluluğu da bu gerçeği yaymak olduğunu ona söylemiştir.

Rahipler sınıfı ve başka insanlar da Zerdüşt’ün Tek Tanrı Ahura Mazda gerçeğini yayma ilk çabalarını takdir etmemişlerdi, hayatı düzeyde tehdit aldıktan sonra memleketini terk etmiş ve en sonunda Baktriya Kralı Vishtaspa’nın Sarayına varmıştı. İlk başlarda gördüğü vizyonu anlatması nedeniyle hapse atılmış olsa da, Zerdüşt, Kral Visthpasa’nın hasta olan en sevdiği atını iyileştirerek Kralın hayranlığını kazanmış ve Kral da onun önemli ilk müridi olmuştur. Krallık halkı da aynı yolu izlemiş ve Zerdüştlük dini de böylece yayılmaya başlamıştır.

Bu dini inanç, Tanrı Ahura Mazda’nın her şeye gücü yeten, her bakımda iyi olan ve sevgi dolu Tek Tanrıya dair vahyedilmiş gerçeğe dayanıyordu. Bu Tanrının kabul edilmesi gerekiyordu ve insanlar bunu İyi Düşünceler, İyi Sözler ve İyi Eylemler olarak ifade ediyorlardı; bu durum erdemli bir yaşama yol açacaktı. Erdemli insanlar, gerçeğe (asha) saygı duyar, yalanları (druj) redder ve bunu yaparken kötü ruh Angra Mainyu güçlerine karşı savaşır ve düzeni korurlardı.

Avesta Kitabının en eski bölümü, Antik Dönem İran Peygamberi Zerdüşt’ün yazdığı düşünülen Ahura Mazda ilahileri olan Gatha’lardır. Bu İlahilerle doğrudan Tanrı’ya hitap edilir ve inanan insanlardan bekledikleri hayatı yaşamaları için yol gösterirler. Efsaneye göre, bu İlahiler ve diğer kitaplar Kral Vishtaspa döneminde yazıya geçirilmişlerdir, ancak Peygamber Zerdüşt kutsal yazılarının yazıldığı altın levhalar veya Sasani İmparatorluğundan önce yazılmış olup Peygamber Zerdüşt’e ait başka bir kitaba dair herhangi bir somut kanıt bulunmuyor.

Ahameniş, Part ve Sasani Gelişimi

Muhtemelen Kral I.Darius (MÖ 522-486) döneminde, Ahameniş İmparatorluğu yönetimi bu dini inancı benimsemiştir. İmparatorluğun kurucusu Büyük Kiros (MÖ 550-530), Tanrı Ahura Mazda’ya atıfta bulunsa da, bu tür yazıtlar çok tanrılı inancın daha önceki bir versiyonunu işaret ediyor olabilir. İddiaya göre, Makedonya Kralı Büyük İskenderin MÖ 330 yılında İran ülkesinin fethi ve Persapolis şehrinin yıkmasıyla yok olan Avesta Kitabı, Ahamenişler Pers İmparatorluğu döneminde yeniden yazılmıştır. Ancak bu konu hakkında arştırma yapan günümüz bilim insanları, elde mevcut kitaptan daha eski bir Ahameniş versiyonunun var olduğunu düşündüren somut hiçbir kanıt olmadığını belirterek bu iddiayı reddediyorlar.

Ahameniş İmparatorluğu yıkılıp yerine Helenistik Selevkos İmparatorluğu (MÖ 312-63) kurulmuştu. Bu dönemde Zerdüştlük dini inancı halk arasında varlığına devam etmiş, ancak egemen Yunan üst tabaka sınıfı bu inancı kabul etmemiştir. Daha sonra, Selevkos İmparatorluğu yıkılıp yerine, üst tabaka sınıfının Zerdüştlük dini inancını benimsediği Part İmparatorluğu (MÖ 247-MS 224) geçmiş ve Avesta Kitabı bir nüshasının bu dönemin ilk din bilginlerince yazıldığı iddia edilmektedir. Bu Kitap nüshasının Ahameniş İmparatorluğu son döneminde kaybolduğu varsayılan metinlere dayanılarak yazıldığı iddia ediliyor, ancak yine de bu iddiaya dair hiçbir kanıt bulunmuyor, günümüz bilim insanlarının çoğu bu iddiayı reddediyor veya en azından elde mevcut Kitap konusunda Part İmparatorluğu dönemi nüshası gelişimiyle ilgili somut hiçbir şey görmüyorlar.

Sasani İmparatorluğu, Avesta Kitabını yazıya döken tarihsel olarak kanıtlanmış ilk Pers İmparatorluğu olmuştur; var olan kitabeler ve elde mevcut metinler bu konuyu açıkça ortaya koymakta. Sasani İmparatorluğu kurucusu ve hükümdarı I.Ardeşir (MS 224-240), kutsal ayetleri yazıya geçirebilmeleri için Zerdüştlük dini rahiplerini Sarayına çağırmış ve bu politikası oğlu Kral I.Şapur (MS 240-270) döneminde de sürdürülmüştür. Kitabın yazılı hale gelmesi Kral II. Şapur (MS 309-379) hükümranlık dönemind tamamlanmamıştı ve I.Kosrau/Hüsrev (MS 531-579) saltanatı dönemine kadar da tamamlanmadığı anlaşılmıştır.

Rahipler, metinleri Avesta Kitabı özgün lehçesiyle okurlardı ve bu durum, Avesta dili lehçesinde kelimelerin tam olarak söylem ve anlamını korumak üzere yalnızca bu amaçla icat edilmiş bir yazıya aktarırlardı. Yazıya aktarma Aramice dili formuna dayanıyordu, ancak kayıp Kitap Avesta lehçesini korumak amacıyla, yerine göre, bu dil formundan uzaklaşmaya da çalışılıyordu. Yazıya aktarma işi ve yöntemi Kral II. Şapur döneminde başlatılmış ve halefleri tarafından da sürdürülmüştür.

Avesta Kitabı

Avesta Kitabının en önemli bölümü Gathalardır. Gathalar bölümü, dua-dilek ve tapınma-hayranlıktan oluşan kişisel övgü ilahileridir, kişinin tek başına sürdüğü günlük yaşamından Peygamber Zerdüşt yolunda nasıl yürüyeceğine dair bilgi verirler. Peygamber Zerdüşt müritlerine, açık ve doğrudan bir anlatım dili ile nasıl davranacakları konusunda öğretici oldukları düşünülmekte; bu geleneğin bir kısmı Zend tefsiri gibi yorumlarda korunmuştur. Ancak, Gatha’ların muğlak olmaları nedeniyle Vendidad, Küçük Metinler ve Zend tefsiri gibi kitabi çalışmalar gerekli olmuştur.

Yasna-Gatha

Yasna-Gathalar, yazılış vezinine göre beş gruba ayrılan 17 ilahiden oluşmaktadır:

• Ahunavaiti Gatha
• Ushtavaiti Gatha
• Spentamainyush Gatha
• Vohukshathra Gatha
• Vahishtoishti Gatha

Yasna (adanmışlık), Zerdüştlük dini inancı ayin metnidir; ancak aynı zamanda adanmışlığı teşvik eden ilahilere de gönderme yapar; Gatha’lar bölümü ise bu İlahilerin ayrı bir grubunu teşkil eder. Amaçlanan, kişi zihnini Tanrı Ahura Mazda’nın ihtişamı üzerine odaklanma marifetiyle aydınlanma derecesini yükseltmektir. Ahunavaiti Gatha’daki Yasna 28, bu bölümlerin genel teması ve odak noktasının iyi bir örneğidir.

1. Ey Mazda, ellerimi açıp yardım dileyerek, Kutsal Ruhu’un işleri için dua edeceğim, Ey Doğru, böylece İyi Düşünce ve Becerksiz Ruh iradesini memnun kılabilirim.

2.Ey Ahura Mazda ve Vohu Mano, Size hizmet eden bena, sadık olanları mutluluğa kavuşturan Asha aracılığıyla hem bedensel ve hem de ruhsal her iki dünyanın bereketini verin

3. Daha önce hiç olmadığı kadar Sizi övmek istiyorum, Doğru ve İyi Düşünce ve Ahura Mazda ve Sevginin Sizler için yok olmaz bir Egemenlik oluşturduğu kişiler; çağrım üzerine beni dinleyin ve bana yardım edin.

4. İyi Düşünce ile birlikte, ruhu gözetmeye ve gördüğümüz işlerde Ahura Mazda ödüllerini bilmeye gönül vermiş olan ben, gücüm ve kudrettim olduğu sürece insanlara Doğruyu aramayı öğreteceğim.

5. Ey Aşa, Seni ve İyi Düşünceyi, bilen biri olarak, görebilecek miyim? Güçlü Ahura’nın tahtını ve Mazda’ya iman edenleri görebilecek miyim? Dilimizde var olan bu söz (vaat) aracılığıyla, haydut sürüsü yönünü En Yüce Varlığa döndüreceğiz.

6. İyi Düşünceyle gel, Ey Mazda, Aşa aracılığıyla Zerdüşt’e, kesin sözlerinle, uzun sürecek güçlü bir yardımı bahşet et ve Ahura, düşmanlarımızın hıncını yenebilmemiz için bize de yardım et.

7. Ey Aşa, İyi Düşüncenin ödülünü, nimetini ver; Ey Sevgi, arzumuzu Vishtaspa’ya ve bana verin; Ey Mazda ve Tanrılar Kralı, Peygamberin beni duymasını sağlayın.

8. Ey En İyi, Ahura (Efendim), En iyi Asha ile aynı iradeye sahip olan Senden en iyiyi diliyorum, kahraman Frashaostra ve bütün zamanlar boyunca İyi Zihnin en iyi armağanı vereceğin kişiler için bunu diliyorum.

9. Ey Ahura, Ey Mazda, Ey Doğru ve Ey İyi Düşünce, Sana övgü şarkıları getirmekte istekli olan bizler, bu nimetler için hiçbir zaman gazabına yol açmamayi başarabilecekmiyiz? Sizler, arzu ve Bereketin Egemenliğini ilerlemede en güçlü olanlarsınız.

10. Doğru (eylem) ve İyi Düşünceler nedeniyle layık gördüğüm bilgeleri, başarı özlemlerimi yerine getirin. Çünkü yakarış sözlerinin Sizin üzerinde etkili olduklarını ve iyi bir amaca hizmet etmekte olduklarını biliyorum.

11. Böylece Doğruyu ve İyi Düşünceyi sonsuza dek koruyacağımı, nasıl öğretebileceğimi, öğret bana, Ey Ahura Mazda, Senin ruhundan, Senin ağzından İlk Yaşam’ın nasıl olacağını. (Avesta.org)

Bu İlahide – diğerlerinde olduğu gibi – hakikat (aşa) ve bilgelik (mazda) peşinde olmanın önemi vurgulanmanın yanı sıra, Tanrı Ahura Mazda’nın (Bilgelik Efendisi) aşkın doğası ve düzeni sağlamak için kötülüğe karşı koymasının gerekliliği vurgulanır.

Visperad

Visperad bölümü, Yasnalara tamamlayıcı nitelikte olup 23 yakarıştan oluşur; ancak aynı zamanda bu yakarışların okunduğu törenin de adıdır (eski zamanlarda, güneşin doğuşu ile öğle vakti arasında yapılırdı). Visperad duaları, ilahiler kavramını genişletip geliştirdikleri için asla Yasnalardan bağımsız olarak okunmazdı.

Yasht’lar

YAŞT’LAR, SU VE ATEŞ GİBİ İLAHİ VARLIKLARA VE KUTSAL ELEMENTLERE HİTAP EDEN 21 İLAHİDEN OLUŞUR.

Yasht’lar, su ve ateş gibi İlahi varlıklara ve kutsal elementlere hitaben yazılmış 21 İlahen oluşurlar. Peygamber Zerdüşt, eski İran dinini yeniden yapılandırarak Anahita (su berekt, sağlık ve bilgelik tanrıçası) ve Mithra (doğan güneş, sözleşme ve antlaşma tanrısı) gibi en popüler çoğu tanrıların varlık konusunu metinlerde korumuştur: Bu tanrılar artık eskisi gibi kendi başına tanrı olarak değil de, Tanrı Ahura Mazda’nın birer İlahi tecellileri olarak kabul edilmişlerdir. Dolayısıyla, bir kişi çocuk sahibi olabilmek için Tanrıça Anahita’ya yakarışta bulunurken, aslında Ahura Mazda’ya yakarışta bulunduğunu bilerek dua etmiş olurdu; Tanrıça Anahita, Yüce Tanrı’nın yakarışta bulunan kişiye cevap veren bir aracı oluyordu (Katoliklerin azizlere dua etme anlayışına çok benzer). Yasht’lar, aynı zamanda cevabı verilen yakarışlar için şükran sunulan İlahiler biçiminde bir tür dua oluyorlardı.

Vendidad

Vendidad, mitler/söylenceler, dualar, ibadetler, ritüeller ve kişisel hijyenden toplumsal gelenekler (kabul edilebilir ve kabul edilemez davranışlar), kötü iblislere karşı savunma, ölü bakımı ve cenaze ritüelleri (ölümden sonra kötü ruhları kovmada köpeklerin önemi dâhil), başkalarına saygı, hayırseverlik ve hayvanların bakımı gibi birçok konuda talimatları içeren, dini bir kod oluşturan 22 bölümden (Fargad’lar) oluşan bir koleksiyondur. Farklı Fargad metinleri, kişinin nasıl Zerdüşti bir kişi olması gerektiği, bunun günlük bir inanç yolculuğu açısından ne anlama geldiği ve çeşitli tehditlere, eylemlere, kutsamalara ve diğer yaşamsal koşullara nasıl tepki vermesi gerektiği gibi sorulara belirli bir cavap sunarlar.

Günümüzde Zerdüşti bazı kişiler Vendidad kısmını artık gereksiz bulup reddederlerken, diğerleri ise geçerliliğini kabul ederler. Ancak, araştırmacı bilim insanları, Fargad’ların içerdiği konular, MÖ 8.yüzyıla kadar uzanan en eski Zerdüşti metin konularından olduğu hususunda genel bir fikir birliği içindeler. Dünya’nın yaratılışına dair ilk mitos/söylence, Kral Yima anlatısı, dünyanın Tufan olayından kurtuluşu (daha sonra Kutsal Kitapta geçen Peygamber Nuh ve Gemisi anlatısının erken bir öncüsü) ve dünyaya özen gösterilmesinin önemi – hepsi de kadim öyküler olarak kabul edilir – Vendidad bölümüne dâhil edilmiş olup ilk üç Fargad’ları oluştururlar.

Küçük Metinler

Küçük Metinler olarak adlandırılan kısım, yardım etmeleri için farklı tanrılara yapılan dua ve yakarışlardır. Anahita, Mitra ve diğer eski tanrılarda olduğu gibi, bu tanrılar da Ahura Mazda’nın birer tezahürleri olarak kabul edilirler. Bu metinler, belirli bazı yakarışlara diğerlerinden daha fazla cevap verilen belirli enerji güçlerini konu edinen metinlerdir. Küçük Metinler bölümü aşağıya çıkarılmıştır:

• Siroza – İhtiyaç duyulan zamanlardat anrılara yapılan çağrıdır.
• Nyayeshes – Ateş, su ve güneş ile ay gibi İlahi unsurlara dualar
• Gahs – Günün beş tanrısına yapılan yakarışlar ve dualar
• Afrinagans – Ölüler ve Mevsimler için Kutsamalar

Fragmanlar

Fragmanlar, eksik veya başka hiçbir bölüme pek uymayan metinlerden oluşur. Genellikle gözden uzak tutulmuş olsalar da önemsiz metin değiller ve Zerdüştlük dini inancı öncesi tanrılar, dünyanın sonu ve Tufan olayından kurtuluşu gibi önemli teolojik konular hakkında bilgi içerirler.

Kayıp ve Kurtarma

Sasani İmparatorluğu, MS 651 yılında, Müslüman Arapların eline geçmiş ve Zerdüştlük dini inancı da zaten bastırılmıştı. İnsanlar ya İslam dinine geçmiş veya ibadetlerini gizlice sürdürmüş ya da bölgeden kaçmışlardır (dini ibadet şeklini Hindistan’a götüren ve orada geliştirmeye devam eden Farsiler). Bölgede hâkimiyet kuran Müslüman Arap güçleri, Zerdüştlük dini kütüphanelerini yakmış, ateş tapınaklarını yıkmış ya da Camilere çevirmişlerdi.

Araştırma yapan akademisyenler bu dönemi, Avesta Kitabı kopyaları da dâhil olmak üzere Zerdüştlük dini metinleri ve dini bilginin hesaplanamaz bir şekilde kaybolduğu bir dönem olarak gösterirler. Farsiler, Avesta Kitabını, MS 8.ve 10.yüzyılları arası bir zamanda yanlarına alarak kaçtıkları Hindistan’a (Gujarat) götürmüşlerdir. Hindistan dışındaki Zerdüştlük dini inancı genellikle sadece Yunan, Hıristiyan ve Müslüman yazarların yorumları kapsamında biliniyor. Asıl Avesta Kitabının, MS 7.yüzyılda, bölgede yapılan Müslüman Arap fetihleri sırasında kaybolduğu düşünülüyor.

Avrupalılar, MS 1723 yılında, Hindistan’a sehayat eden bir tüccarın Avesta Kitabı elyazması bir kısmını Britanya’ya getirmesiyle, Kitabın en azından kısmen de olsa varlığının farkına varmışlardır. Bu elyazma kısmi nüsha, Oxford Üniversitesinin Bodleian Kütüphanesine konulmuş ve daha sonra dönemin en büyük Hint Bilimcisi olacak genç bir Fransız bilim insanı Abraham Hyacinthe Anquettil-Duperron’un (1731-1805) dikkatini MS 1755 yılında çekmiştir.

Avesta Kitabını bulabilmek amacıyla Hindistan deltasında bir yolculuğa çıkan Anquetil-Duperron, MS 1762 yılında, 180’den fazla Avesta Kitabı elyazması kısımlarıyla Fransa’ya dönmüş ve bu nüshaları tercüme etmeye başlamıştır; Batı’daki Avesta Kitabı konusundaki bütün bilgi, Fransız Anquetil-Duperron’un bu bilimsel çabaları sonucunda gelişme kaydetmiştir.

Miras

Avesta Kitabı, çağının tamamen özgün bir vizyon kitabı olup insanların yaşamı ve ahlaki düzeyine ilgi duyan Tek ve her şeye gücü yeten, yaratıcı bir Tanrıyı tasavvur eder. Kitapta yer alan ilkeler, kadim Doğu’nun en büyük imparatorluk yönetimlerinin izledikleri politikaları şekillendirmiş ve teolojisi de sonra gelen Tektanrılı dinler olan Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslam dinlerini etkilemiştir.

Zerdüştlük dini inancı, ölümden sonra yargı, Cennet ve Cehennem, Mesih, Kıyamet Günü, ölülerin dirilmesi ve daha önce ölen kişilerin işledikleri günahlarından kurtarılma aşamasından sonra yeni bir dünyanın kurulması gibi kavramları ortaya atan ilk Tektanrılı dini inanç olmuştur; bütün bu kavramlar, sonra gelen Tektanrılı dinlerin uzmanlarınca yeniden yorumlanıp geliştirilmiştir.

Bu dini inanç sistemleri, Sasaniler döneminde Avesta Kitabının kaleme alındığı, MÖ 1000 ila MS 224 yılları arası dönemde ticaret yapıp seyahat çıkanların paylaştıkları dini inanç kavramları içerdiği için Zerdüşti düşünce sisteminden etkilenmiş olmalılar. Ancak, Avesta Kitabı, sonra gelen dini inançlar üzerinde hiçbir etkisi olmasa bile, insanlara sevgi dolu, cömert ve adil bir Tanrı vizyonunu sunduğu ve bu Tanrının yarattığı her bir şeyin her bakımdan yaratılan en iyi şey olmasını istediği için, içerdiği konular itibariyle, kendi başına zaten güçlü mesajı olan bir kitaptır.