Moğol Mitolojisi: Şamanik Kökenlerden Tengriyata ve Destanlara Uzanan Ruhani Yolculuk

Uçsuz bucaksız Moğol steplerinde, rüzgarın fısıltıları, dağların heybeti ve gökyüzünün sonsuzluğu, nesiller boyu süregelen kadim inançları şekillendirmiştir. Moğol mitolojisi, sadece hikayelerden ibaret değildir; aynı zamanda doğayla iç içe geçmiş bir yaşam biçiminin, ruhlarla kurulan derin bağın ve kozmik düzenin bir yansımasıdır. Bu ruhani yolculuk, ilk yaratılış mitlerinden başlar, güçlü şamanların rehberliğinde devam eder ve büyük imparatorların ruhani statülerine kadar uzanır. Gelin, bu gizemli dünyaya birlikte adım atalım.

Yaratılış Miti: Su, Ateş ve Lama – Dünya Nasıl Doğdu?

Pek çok kadim mitoloji gibi, Moğol yaratılış efsaneleri de genellikle bir hiçlik halinden veya ilksel bir kaostan bahseder. En yaygın anlatılardan birine göre, başlangıçta sadece uçsuz bucaksız bir su kütlesi vardı. Bu suyun yüzeyinde yüzen bir varlık (bazen bir lama, bazen bir kuş veya farklı bir figür olarak tasvir edilir) dipten çamur veya kum toplamasıyla kara parçaları oluşmaya başlar.

Bazı anlatılarda ise, bu yaratım sürecine doğanın temel elementleri olan su ve ateşin gücü eşlik eder. Ateşin suyu buharlaştırması ve katılaştırmasıyla yeryüzünün şekillendiği veya kozmik bir yumurtanın kırılmasıyla dünyanın ve gökyüzünün ayrıldığı gibi farklı versiyonlar da mevcuttur. Lama öğretisinin etkisiyle sonraki dönemlerde gelişen mitlerde ise, bir Bodhisattva’nın (aydınlanmış varlık) role girdiği ve merhametiyle dünyayı yarattığı hikayelerine rastlanır. Ancak temelde, Moğol yaratılış mitleri, doğanın döngüsüne, elementlerin gücüne ve yaşamın sudan yükselişine vurgu yapar. Bu mitler, Moğol insanının doğaya duyduğu derin saygının ve onunla kurduğu organik bağın temelini oluşturur.

Siyah & Beyaz Şamanizm: Budist Öncesi Ruhani Gelenekler

Moğolistan’ın Budist öncesi ruhani manzarasına baktığımızda, karşımıza “Siyah Şamanizm” ve “Beyaz Şamanizm” ayrımı çıkar. Bu ayrım, genellikle şamanın hangi ruhlarla iletişim kurduğuna ve hangi amaçla çalıştığına dayanır. Bu, batılı anlamdaki “iyi” ve “kötü” ayrımından ziyade, ruhani dünyanın farklı katmanlarıyla ve farklı türdeki enerjilerle etkileşimdir.

• Beyaz Şamanizm: Daha çok “üst dünya” ruhlarıyla, iyi kalpli ruhlarla ve göksel varlıklarla iletişim kurar. Amacı genellikle şifa, bereket, koruma, topluluk için iyi dilekler dilemek ve ilahi rehberlik sağlamaktır. Beyaz şamanlar genellikle aydınlık, yardımsever ruhlarla çalışır.
• Siyah Şamanizm: Daha çok “alt dünya” ruhlarıyla, yeraltı dünyasıyla ve bazen de zorlayıcı, “kara” olarak nitelendirilen ruhani kuvvetlerle ilgilenir. Amacı bazen lanetleri kaldırmak, kötü ruhları kovmak, kayıp ruhları bulmak veya (bazı anlatılarda) düşmanlara karşı ruhani güçleri kullanmaktır. Siyah şamanlar, ruhani dünyanın tehlikeli ve zorlayıcı yönleriyle yüzleşir.

Bu iki kol, Moğolistan’ın geniş coğrafyasında farklı bölgelerde veya farklı kabilelerde öne çıkabilirdi. Bazı şamanlar her iki alanda da yetkin olabilirken, bazıları tek bir yola odaklanırdı. Bu ayrım, Moğol ruhani geleneklerinin ne kadar zengin ve katmanlı olduğunu göstermesi açısından önemlidir.

Tengri Kültü: Gökyüzü Tanrısı Tengri ve Etugen Toprak Ana

Moğol ve diğer Türk-Moğol halklarının en temel ve kadim inançlarından biri de Tengri kültüdür. Tengri, Sonsuz Mavi Gökyüzü’nün tanrısıdır. O, her şeyi gören, her şeyi bilen ve her şeyi yöneten yüce kozmik güçtür. Kaderin belirleyicisi, kağanın (hükümdarın) meşruiyetinin kaynağı ve tüm varoluşun üzerindeki nihai otoritedir. Tengri, genellikle kişileştirilmez; o daha çok, engin, ulaşılmaz ve her şeyi kapsayan bir güç olarak düşünülür. Moğollar, seyahat ederken, savaşırken veya önemli bir karar alırken Tengri’ye yönelirlerdi.

Tengri’nin yeryüzündeki karşılığı ise Etugen (veya Etügen Eke), yani Toprak Ana’dır. Etugen, toprağın, bereketin, yaşamın, bitkilerin ve hayvanların annesidir. İnsanlar ondan yaşamlarını sürdürebilmek için yiyecek ve barınak alırlar. Toprağa saygı duymak, onu kirletmemek, Etugen’e saygı duymaktır. Tengri göğü temsil ederken, Etugen de yeryüzünü temsil eder; bu ikili, kozmik düzenin temelini oluşturur. Şamanlar ve halk, hem Tengri’ye (genellikle doğuya doğru veya yüksek yerlerde) hem de Etugen’e (genellikle yere veya kutsal ağaçlara yönelik) adaklar sunar, dua ederlerdi.

Şamanların Rolü: Ongonlar, Sülde’ler ve Koruyucu Ruhlar

Moğol toplumunda şamanlar (böö veya udgan – erkek ve kadın şaman) ruhani yaşamın merkezindeydiler. Onlar, sıradan insanların erişemediği ruhani dünyalarla iletişim kurabilen aracıydılar. Şamanlar, trans hallerine girerek (genellikle davul çalmanın ritmik sesi eşliğinde), ruhani yolculuklar yapar, ruhlarla konuşur, kehanetlerde bulunur, hastalıkları iyileştirir, ruhları bedenlerine geri çağırır veya kayıp ruhları bulurlardı.

Şamanların ve Moğol inanç sisteminin önemli öğeleri arasında şunlar yer alır:

• Ongonlar: Ruhların barındığına inanılan kutsal nesnelerdir. Bu nesneler ahşap figürler, keçeden yapılmış bebekler, hayvan derileri, boynuzlar veya özel taşlar olabilir. Ongonlar, belirli bir ruhu temsil eder veya o ruhun gücünü içerir. Ailelerin, kabilelerin veya bireylerin koruyucu ruhları ongonlarda yaşayabilir. Onlara saygı gösterilir, adaklar sunulur.
• Sülde: Bir varlığın (insan, hayvan, kabile veya ulus) yaşam gücü, ruhu veya şansı olarak tanımlanabilir. Sülde, kişinin sağlığı, refahı ve başarısı için hayati öneme sahiptir. Güçlü bir liderin sülde’si, ulusunu koruyabilir ve ona zafer getirebilir. Sülde’nin zayıflaması hastalığa, talihsizliğe veya ölüme yol açabilir. Şamanlar, sülde’yi güçlendirmek veya korumak için ritüeller yaparlardı.
• Koruyucu Ruhlar: Dağların, suların, ormanların ruhları; ataların ruhları ve çeşitli doğa üstü varlıklar Moğol inanç sisteminde önemli koruyucu veya etkileyici ruhlardır. Şamanlar bu ruhlarla iyi ilişkiler kurmaya çalışır, onların yardımlarını ister veya öfkelerini dindirmeye çalışırlardı.

Şamanların rolü, sadece ruhani değil, aynı zamanda toplumsal ve siyasiydi. Danışmanlık yaparlar, önemli kararlar öncesinde kehanetlerde bulunurlar ve topluluğun ruhani birliğini sağlarlardı.

Cengiz Han’ın Ruhani Statüsü

Moğol İmparatorluğu’nun kurucusu Cengiz Han (Temuçin), sadece askeri bir lider olarak değil, aynı zamanda ruhani bir figür olarak da görülüyordu. Moğollar, onun başarılarının Tengri tarafından bahşedilen bir lütuf olduğuna inanıyorlardı. Cengiz Han’ın Kendisi, “Sonsuz Mavi Göğün gücüyle” hareket ettiğini sık sık vurgulamıştır.

Onun sülde’sinin (yaşam gücü/ruhu), Moğol ulusunu koruyan ve ona güç veren yüce bir kuvvet olduğuna inanılıyordu. Cengiz Han’ın çadırı ve sancağı gibi şahsi eşyaları, onun sülde’sini barındıran kutsal nesneler olarak görülüyordu. Ölümünden sonra bile, “Büyük Yasak” (Ikh Zasag) adı verilen yasaları ve onun ruhu, imparatorluğun birliğini ve meşruiyetini sürdüren ruhani bir temel olarak kabul edildi. Cengiz Han, adeta Tengri’nin yeryüzündeki temsilcisi veya kutsanmış elçisi gibi bir statüye sahipti.

Altan Han–Qianlong Dönemi: Şamanizmden Lamaizme Geçiş

Moğolistan’ın ruhani tarihi, 16. yüzyıldan itibaren önemli bir dönüşüm yaşamıştır. Güney Sülalesinden Altan Han’ın 1578 yılında 3. Dalai Lama Sonam Gyatso ile görüşmesi ve Tibet Budizmi’nin (Lamaizm) benimsenmesi, bu dönüşümün kilometre taşıdır. Altan Han, Budizmi siyasi bir ittifakı güçlendirmek ve kendi meşruiyetini artırmak için kullanırken, Lamaizm Moğol halkı arasında hızla yayılmaya başladı.

Qing Hanedanlığı (1644-1912) döneminde, özellikle İmparator Qianlong’un hükümdarlığı sırasında, Lamaizmin Moğolistan üzerindeki etkisi daha da pekişti. Mançu yöneticiler, Moğolları kontrol altında tutmak ve Han Çinlileriyle birleşmelerini engellemek için Lamaizmi desteklediler. Büyük manastırlar kuruldu, binlerce genç erkek keşiş oldu ve Lamaistik öğretiler Moğol kültürü ve yaşam tarzıyla iç içe geçti.

Bu süreç, şamanizmin gücünü ve etkisini azalttı. Şamanlar baskı altına alındı, bazı ritüeller yasaklandı veya Buda prensipleriyle uyumlu hale getirildi. Ancak şamanizm tamamen ortadan kalkmadı. Kırsal bölgelerde, aileler içinde veya gizlice varlığını sürdürdü. Ayrıca, Lamaizm Moğolistan’a özgü şamanik öğeleri de bünyesine katarak yerelleşti. Günümüzde bile, Moğolistan’da hem Lamaizm hem de şamanizm etkilerini görmek mümkündür.

“Göğün altındaki her şeyin kaderi Gök Tanrı tarafından belirlenir.”

• Mongolların Gizli Tarihi’nden bir alıntıya dayanan ifade

Sonuç

Moğol mitolojisi, steplerin enginliği gibi derin ve çok yönlüdür. Kadim şamanik inançlarla başlayan bu ruhani yolculuk, Tengri ve Etugen kültüyle şekillenmiş, Cengiz Han’ın imparatorluk vizyonunda yücelmiş ve Lamaizmin benimsenmesiyle yeni bir boyut kazanmıştır. Şamanların ruhani aracı rolü, ongonların ve sülde’lerin gücü, bu zengin mirasın ayrılmaz parçalarıdır.

Bugün Moğolistan’da, bu farklı katmanların izlerini görmek mümkündür. Geleneksel inançlar, modern yaşamla harmanlanarak varlığını sürdürmekte, atalardan miras kalan ruhani bağlar nesilden nesile aktarılmaya devam etmektedir. Moğol mitolojisi, sadece geçmişe ait bir hikaye değil, aynı zamanda bir ulusun ruhunu, kimliğini ve doğayla kurduğu eşsiz ilişkiyi yansıtan canlı bir mirastır.