Toplumun her kesimi o toplumun arka plan mitolojisini yansıtır, çünkü zamanla o mitoloji o toplumun kültürüne nüfuz eder ve onun bir parçası haline gelir.
Antik çağdaki çeşitli uygarlıklara baktığınızda, iki toplumun benzer koşullar altında yaşadığı mitolojilerinde pek çok benzerlik fark edebilirsiniz. Örneğin Keltler, Piktler, Yerli Amerikalılar ve Türkler gibi göçebe ırkların hepsi şamanizme ve çoktanrıcılığa inanıyordu. Pek çok tanrı ve tanrıçaları vardı, ancak mitolojilerine baktığınızda, aynı dönemin ekonomik açıdan daha istikrarlı ve medeni toplumlarıyla karşılaştırıldığında bunların oldukça basit olduğunu göreceksiniz. Göçebe kabilelerin inançları büyüleyici olsa da basitti ve hikayeleri kısaydı.
Bunun tersine, Yunan ve Mısır mitleri dram, savaş, arkadan bıçaklama ve entrikalarla doluydu. Göçebe kabileler zamanlarını heykel ve tapınak inşa etmeye harcamadıkları için hikayeleri zaman geçtikçe yavaş yavaş unutuldu veya diğer kültürler tarafından emildi. Yeni dinler ortaya çıktıkça eskileri reddedildi, yasaklandı ve unutulmaya bırakıldı. Neyse ki teknoloji ilerledikçe arkeologlar kazılacak çeşitli yeni alanlar ve eski hikayeleri, mitleri ve dinleri ortaya çıkarmanın yeni yollarını buldular.
Eski Türk göçebe kavimlerini ele aldığımızda din ve mitolojilerindeki temel unsurlar aynı olmasına rağmen her kavmin kendine bir şeyler kattığını görürüz. Yaratılış mitlerinden bazıları birbirine çok benziyor ancak bu yazımda Altay Türklerinden kalma popüler bir efsaneyi anlatmayı seçiyorum. Zamanla tanrı ve tanrıçaların kabilelerle birlikte geliştiğini ve hikayelerin değişen kültür ve topluma göre uyarlandığını fark edeceksiniz. Asya’da çok sayıda göçebe Türk kavmi olduğu için birbirleriyle çok fazla etkileşim içinde olduklarından inanç sistemleri de etkileşim içindeydi. Bu mitolojik masalların çoğu kulaktan kulağa aktarılarak günümüze kadar ulaştığından, hikâyelerin hikâyesi ve ahlakı aynı olmasına rağmen, hikâyelerdeki yaratıkların farklı isim ve görünüşlerle karşımıza çıktığını görmek yaygındır. Bazı tanrıların farklı isimleri vardır ancak güçleri ve kökenleri çok benzerdir.
Şimdi Türk mitolojisindeki belli başlı tanrı ve tanrıçalardan bazılarına bir göz atalım.
Türk Mitolojisindeki Başlıca Tanrılar
Tengri
Tengri (veya günümüzde “Tanri”) temel olarak Türkçede “Tanrı” anlamına gelmektedir. O günlerde birden fazla tanrı vardı, bu yüzden Tengri sadece genel bir isim olarak kullanılıyordu. Gök Tengri gök tanrısını, Türk Tengri ise Türklerin tanrısını ifade ediyordu. Tarih boyunca Tengri , tanrıların en büyüğü ve en kudretlisini tanımlamak için de kullanılmıştır. Bu konunun daha da karmaşık hale gelmesini önlemek için bundan sonra Tengri’yi genel anlamı olan “Tanrı” ile kullanacağım .
Bazı hikayelerde,Tengri , en güçlü ve en büyük tanrı olan Gök Tengri’nin (Gök Tanrısı) kısaltılmış versiyonudur .
Kayra Han
Kaira , Kaira Han veya kısaca Tengri olarak da anılır , evrenin yaratıcısıdır. Türk mitolojisine göre ne erkek ne de dişidir; sonsuz bir su (zamanı temsil eden) üzerinde sürekli uçan bembeyaz bir kazdır. Kayra Han sonsuz sudan sıkıldı ve kendini yalnız hissetmeye başladı. Tam o sırada Ak-Ana sudan çıktı ve ona yaratmasını söyledi.
Başlangıçta da açıkladığım gibi, bu hikayeler birbirlerinden ödünç alınmış ve büyük ölçüde gelişmiştir, dolayısıyla yaratılış efsanesi kabileden kabileye değişmektedir. Bazı kabilelerde beyaz kaz Ülgen olarak anılır ve Kayra’nın oğlu olarak anılırken, bazı kabilelerde Ülgen en büyük tanrıdır.
Yine bazı hikâyelerde Kayra Han en büyük tanrı olarak görülürken bazılarında ise Gök Tengri’nin oğludur . Bazılarında aslında Gök Tengri’nin kendisidir.
Altay Türklerine göre gökler 17 kattan oluşmaktaydı ve en üst katta Kayra Han oturuyordu. Bazen de Gökler bir ağaç olarak tasvir edilir ve Kayra Han’ın 17. dalda yaşadığı söylenir . Bu ağaca genellikle huş ağacı denir ve Dünya ile Gökler arasında kozmik bir bağlantı olarak kabul edilir. Kayra Han’ın Ülgen , Erlik ve Kızağan adında üç oğlu vardır . Bazı hikâyelerde Kayra’nın üçten fazla çocuğu vardır, bazı hikâyelerde ise Erlik , Kayra’nın Ülgen aracılığıyla torunudur .
Ülgen
Çoğu dinde olduğu gibi Türk boylarının eski dini de ikilik unsurları içeriyor. Burada saflık ve iyilik Ülgen (tek tanrılı dinde bu karakter baş melek olarak sunulur) ile, kötülük ise diğer oğul Erlik (tek tanrılı dinde muhtemelen şeytan olan) ile sembolize edilir. Farklı kabilelerin inançlarına göre Ülgen aslında Kayra Han ile aynı tanrı olabilirken bazılarında ise Gök Tengri’dir .
Ülgen ise Kayra Han’dan daha detaylı anlatılıyor . İnsanlara ateşi hediye etmiş olması nedeniyle insanlığın koruyucusu olarak biliniyor. Erlik’le sürekli kavga ediyorinsanlığa zarar vermek isteyen. Ülgen , bazı kabileler onu 17. kata koysa da, Cennetin 16. katında yaşamaktadır. Ayrıca tamamı altın bir dağın üzerinde yer alan, kocaman bir altın kapısı olan altın bir sarayda yaşıyor. Uzun saçları var ve büyük bir kalkan taşıyor. Yayı ile yıldırım fırlatabilir ve hava ve uzaydan sorumludur. Mavi renkle eşdeğerdir ve Ak-oğlanlar (Beyaz Oğlanlar) ve Ak-kızlar (Beyaz Kızlar) olarak ayrılmış yedi kızı ve yedi oğlu vardır.
Ayrıca hayat ağacına çok benzeyen bir topuz da kullanıyor. Her iki yanında iki beyaz güneş ona eşlik ediyor. Her zaman muadili olan kötü kardeşi Erlik’ten daha güçlü olarak tasvir edilir .
Erlik
Erlik , eski Türk inanç sistemlerinde şeytanın temsilidir. O, göklerden ve yerden kovulmuş ve yeraltı dünyasında yaşamaktadır; burada, demirden yapılmış yeşil bir kalenin içindeki gümüş tahtından ülkeyi yönetmektedir.
Erlik’in Cennetten sürülme hikayesi şaşırtıcı derecede Adem ile Havva’nın hikayesine benzemektedir. Hikayeye göre Ülgen , insanı bir ağacın dokuz dalından yaratmıştır. Bu insanlara bu ağacın beş dalının meyvesini yiyebileceklerini ancak geri kalan dört dalın yasak olduğunu söyler.
Erlik , erkek Torunge ile dişi Ece’yi bu dalların yasak olmadığını, istedikleri kadar meyve yiyebileceklerini düşünerek kandırır. Ağacı koruyan yılanın uyumasını bekler, ardından ağaca tırmanıp insanlar için meyveleri toplar. Tengri olanları anlayınca Ece’yi doğurması ve tüm acıları yaşaması için lanetler ve Torunge’yi tüm insanlığı yaratabilmek için gerektiği kadar çocuk doğurtarak cezalandırır. Bu arada Erlik göklerden ve yerden kovulurken, yılan da kötülüğün vücut bulmuş hali, insanlar tarafından ezilecek bir şey haline getirilerek cezalandırılır.
Torunge de Ece de Cennetlerden sürülerek Dünya’da yaşamaya zorlanırlar. Erlik, atletik ve güçlü, yaşlı bir varlık olarak nitelendiriliyor. Saçları, gözleri ve kaşları zifiri siyahtır. Dizlerine kadar uzanan sakalı yılan diline benziyor. Ayrıca boynuzları, kulaklarına kadar uzanan kocaman siyah bıyığı ve kıvırcık saçları var. Ayrıca büyük bir kalkan taşıyor ve büyük bir kılıç kullanıyor. Dokuz kızı ve dokuz oğlu var. Onun siyah bir ata, bazen de siyah bir öküze bindiği söylenir. Siyah rengiyle ilişkilendirilir.
Mergen: Bu tanrılardan biri
Kayra-Han’ın oğulları. O, bilgeliğin tanrısıdır ve göklerin yedinci katında yaşar. Aynı zamanda bir yay kullanıyor ve her şeyi bildiği için kötülüğü Dünya’dan uzaklaştıran tanrı olarak biliniyor. Her ikisi de bilge ve hızlı olduklarından ve her ikisi de mükemmel okçular olduklarını gösteren “çift kanat” sembolünü taşıdığından Yunan tanrısı Hermes’e çok benziyor. Bazı kabilelerde Mergen , Merkür gezegeniyle ilişkilendirilirdi ve insanlar Mergen’den dilek dilemek için gökyüzüne bakarlardı .
Kızagan
Kayra’nın oğullarından bir diğeri, son derece güçlü, savaş tanrısı olarak tasvir ediliyor. Cennetin dokuzuncu katında yaşıyor. Savaşlarda generallere yardım ettiğine inanılıyor. Asası gökkuşağı rengindedir ancak kendisi kırmızı renkle sembolize edilmiştir. Eski Göçebe Türk kavimlerinin çoğunluğu savaşçılardan oluştuğu için bu tanrı onların yaşam tarzlarında önemli bir rol oynamıştır. Kırmızı bir deveye binmiş olarak tasvir edilmiştir.
Umay Ana
Umay Ana, Türk mitolojisinde önemli bir tanrıça olarak kabul edilir. Türk kültüründe Umay Ana, doğurganlık ve bereketle ilişkilendirilen, kadın, çocuk ve güçsüzleri koruyan bir tanrıçadır. Mitolojik kaynaklara göre, Umay Ana’nın çocuksuz kadınlara yardım ettiğine inanılır ve bu nedenle özellikle çocuk sahibi olamayanlar tarafından dua edilen bir varlık olarak kabul edilir.
Umay Ana’nın Rolü
Türk mitolojisinde Umay Ana, Ülgen ile birlikte Gök Tanrı’dan sonra gelen ikincil bir tanrıça olarak görülür. Umay Ana’nın çocukları, bebekleri ve hamile kadınları koruduğuna inanılır. Ona yapılan dualar, doğurganlık ve bereket arzularını ifade eder. Umay Ana’nın adı, farklı Türk topluluklarında çeşitli şekillerde geçer, örneğin, Yakut Türkleri arasında Ayısıt olarak anılır.
Umay Ana’nın Sembolizmi
Umay Ana’nın sembolizmi, Türk mitolojisinin temel unsurlarından biridir. Doğurganlık ve bereketle ilişkilendirilen Umay Ana, aynı zamanda Hayat Ağacı’nın sahibi olarak bilinir. Geleneksel olarak, Türk kültüründe hayat ve büyüme simgelerini temsil eden bu tanrıça, toplulukların tarım ve aile hayatındaki zenginliğe dair temennilerini yansıtır.
Umay Ana’nın Farklı Adları
Farklı Türk topluluklarında, Umay Ana’ya farklı adlarla hitap edilir. Kırgızlarda Umay – Ene, Özbeklerde Umay – Ana, Hakaslarda Umay, ve Kıınıan gibi çeşitli adlarla anılır. Bu farklı adlar, Umay Ana’nın Türk mitolojisinin geniş coğrafyasında nasıl önemli bir figür olduğunu gösterir.
Türk mitolojisinin zenginliği içinde Umay Ana, kadın, doğurganlık, ve bereketle ilgili temel kavramları temsil eden önemli bir tanrıçadır. Ona yapılan ibadetler ve dualar, toplulukların yaşamındaki temel unsurları etkileme arzularını yansıtır. Umay Ana’nın mitolojik öyküleri, Türk kültürünün köklerine ve değerlerine dair önemli bir anlayış sağlar.
Ak-Ana
Ak-ana, evren sonsuz bir su düzlemiyken, sudan çıkıp Kayra Han’a “yaratmasını” söyleyen tanrıçadır . Yaratılışta önemli bir rol oynamasına rağmen onu bir daha hikayelerde göremiyoruz. Mavimsi kuyruğu olan bir denizkızına benzediğine inanılıyor. Ayrıca denizyıldızlarının onun etrafında yüzdüğü/yüzdüğü de söyleniyor. Ayrıca kafasında gücünü gösteren küçük ama sevimli boynuzlar var. Akdeniz’de yaşadığı söyleniyor. Bazı hikâyelerde ise bazen geyik şeklinde sudan çıktığı anlatılır.
Ak Ana, Türk mitolojisinde önemli bir varlık olarak kabul edilir. Umay Ana’nın yanı sıra, Ak Ana da Türk kültüründe özel bir yer tutar. Ak Ana, iyiliksever bir ruh olarak algılanır ve Umay Ana ile birlikte anılır.
Ak Ana’nın Rolü
Ak Ana, Sakaların saygı gösterdiği bir varlık olarak bilinir. Ulu Ana’ya bağlı bir iyiliksever ruh olarak, eski Türk inanışlarında önemli bir rol oynar. Ak Ana’nın Umay Ana ile olan bağlantısı, mitolojik hikayelerde ve geleneksel anlatılarda belirgin bir şekilde görülür.
Umay Ana ve Ak Ana İlişkisi
Umay Ana’nın doğurganlık ve bereketle ilişkilendirilmesine karşın, Ak Ana daha çok ışık, aydınlık ve iyilikle özdeşleştirilir. Türk mitolojisindeki geleneklerde, Umay Ana’nın kutsal ışığıyla ilişkilendirilen Ak Ana, Umay Ana’nın yanında varlığını sürdürerek topluluklara aydınlık ve pozitif enerji getirir.
Farklı Adlar ve İnanışlar
Ak Ana, farklı dönemlerde ve coğrafyalarda farklı adlarla anılmıştır. Örneğin, Sakalar arasında “Umay Ana”ya “Uluk Ak İne” denildiği bilinir. Bu çeşitli adlandırmalar, Ak Ana’nın Türk mitolojisinin çeşitli yönlerinde nasıl önemli bir varlık olduğunu gösterir.
Ak Ana, Türk mitolojisinin renkli ve ışıltılı figürlerinden biridir. Umay Ana ile olan bağlantısı, mitolojik anlatılarda ve kültürel inanışlarda önemli bir rol oynar.
Diğer Türk Mitolojisine Ait Yaratıklar
Türk mitolojisinde birçok farklı yaratık bulunmaktadır. Bu yaratıkların bazıları efsanelerde ve halk hikayelerinde yer almaktadır. İşte bazı örnekler:
- Ebede – Ormanın Ruhu: Tatar mitolojisinde yaşlı bir kadına benzeyen masum bir ruh.
- Albastı – Dişi Şeytan Ruhu: Dişi şeytan ruhu olarak bilinen bu yaratık, korkutucu bir dişi şeytanı temsil eder.
- Arçura – Orman Canavarı: Ormanlarda yaşayan korkunç bir canavar.
- Yelbegen: Rüzgarı temsil eden bir varlık.
- Tepegöz – Tek Gözlü Dev: Halk hikayelerinde karşımıza çıkan tek gözlü dev.
- Öcü Merküt: Kötücül bir varlık olan Öcü Merküt, korku efsanelerinde rol alır.
Türk mitolojisindeki yaratıklar, halkın yaşadığı coğrafyaya ve kültüre göre farklılık gösterir. Bu efsaneler, toplumun inançlarını, korkularını ve yaşam tarzını yansıtan önemli kültürel öğelerdir.
Abasılar adlı ruh hırsızlarından Emegenler adlı çok başlı devlere kadar pek çok efsanevi varlık bu liste içinde yer alıyor.
Bunun yanı sıra, Türk Mitolojisi: Yaratıklar, Tanrılar, Tanrıçalar ve Kısa Hikayeleri kaynağı, Türk mitolojisinin diğer ilginç yaratıklarına ışık tutuyor. Arçura adlı orman cini, uzun saçları ve kara görünümüyle dikkat çeken bir karakterdir. Ayrıca, Alaz ateş tanrısı olarak kabul edilir ve Türk mitolojisinin renkli figürlerinden biridir.
